TIHDAMNA MAK
****************
(Sermon lam a ni lo)

Kumthar kan lo chuangkai chu a ni leh ta reng mai a, kumhlui kalta kha engtinge kan hman chu keimahni teuh in kan hre tlang anga. Kumin chu kumhlui aia tha leh hlawk zawk in hman tum theuh ila tih hi kan thu inchah hmasak ber atan ni se. Tun tum atan chuan doctor te damdawi tel lova tihdamna chungchang hi ka’n thlasik mau puah pui ve leh pawp mai teh ang. Hetiang lampang sawi zau deuh hian tlem a kan Mizo Kristian inti fekfawn deuh ho hian lo helh deuh thin an awm avang hian sawi chi a ni ang nge nilo ang tih hi ka ngaihtuah nasa ve hle a, mahse hriatzau nan pawh atha ve hrim hrim a ka hriat avangin a him tawk chin ni a ka ngaih ka rawn ziak ve tawp mai dawn a ni…

Mizoram ringtu ‘inti’ tamna ram, tawngtai damthei ni a an sawi hlek chu ‘fanghmir chithlum hmu’ ang mai a kan bawr luai luai zel na ram angah te hian chuan ‘inti’ zawlnei leh ‘inti’ tawngtai damthei hi sumdawn nana hman tham zet hi an kuh ve tul reng a. Mar deh thiam, mi zut dam thei inti lah an tam nangiang, lo zut fair lo fe fe tawk lah an tam bawk. Mi zut dam thei ka hriat pakhat pawh hmeichhe damlo hmeltha deuh a zut tur chu an chungah a bawh deuh kher zuk han ngai tlat pek a mawle. Eng thlarau tak ni ang maw?! Hetiang ang lampang tihdamna hi chu khawvel hmun dangah pawh hian an lo buaipui ve nasa tho mai. Tun tumah hi chuan tihdamna chihnih PSYCHIC HEALING an tih leh BIOFEEDBACK SYSTEM an tih chungchang hi kan rawn thlur deuh thung dawn a. A tawp lamah atak a ka thil tawn ka rawn zep tel ve thung anga. Heng tihdamna chihnih te hi medical scientist ten an pawm loh ve ve,mahse tawngtaidamna kan tih ang deuh a ataka thil thleng si a ni thung.Tin, hetiang tihdamna hi hmanlai India rama an tih dan atanga rawn in tan chhuak a ni tih hi kan zep tel hmasa leh zauh phawt ange.

PSYCHIC HEALING: Psychic Healing an tih ah hi chuan damlo kha mi tihdam theihna nei khan a khawih emaw, a lu chungah kut a nghah in emaw, eng tin tin emaw a an sawngbawl kual vel khan kha damlo khan a lo dam phah ta thin a. Hetiang tihdamna hi Kristian sakhuaah hian a tam em em laiin sakhaw dangah leh hnam mawl kan tih ho zingah pawh hian a awm ve tho mai a. Mithiam ten research an neih naah pawh sakhaw hrang hrang ami mi tihdam theihna nei hi an hruai khawm a, anmahni sakhaw vawn lai ami nilo sakhaw dang ami theuh damlo lakah tihdamna hi an thawh tir a, a tam zawk chuan an sakhaw pui te nilo pawh an ti dam tho mai. Hetiang hi New York University a an profesror Dr.Dolores Krieger chuan enchhinna a neihah chuan mihringa haemoglobin awm leh Hindu ho in mihringa nunna thahrui awm an tih ‘Prana’ hian inan na lai a nei a, chumi chu mi tihdam theihna nei te atanga thahrui engemaw (energy) chhuak khan damlo nunna thahrui ‘prana’ chu engtin emaw tak zuk ti danglam in an natna ata damna a pe thei a ni tih a hmuchhuak ve tlat.

BIOFEEDBACK SYSTEM: Biofeedback System ah ve thung chuan damlo kha an taksa hnathawh hrang hrang ngaihtuahna hmang a control dan an zirtir phawt a, an blood preasure te, an body temperature te, an muscle contraction te leh an lungphu chen a thunun dan an zirtir phawt a. Chutah damlo chu an taksa awm hahdam tir a, an marphu, an lungphu leh an body temperature te ngaihtuahna hmang a ti hniam turin an hrilh leh a,chutah hahdam ‘relaxed’ taka an awm hnuah damlo chu an natna chu radiation in a zuk chhun a, chu a natna lai chu zawi zawi a lo dam tial tial angin an suangtuah tir ta a. Hetianga vawi tam tak an tih hian an natna chu a lo ral ve tial tial thin ani. Hetiang anga natna enkawl hi ‘Biofeedback System’ an ti a, a bik takin taksa a bawk (tumor) awm enkawl nan a tangkai hle a ni an ti. Mahse heng natna enkawl dan chihnih kan han sawi tak ‘Psychic Healing’ leh Biofeedback System hi Medical scientist ho chuan a thawh tak tak hi an ring lo hle thung a, chutih rualin mi tamtakin an dampui ve tlat tho mai.

KA THIL TAWN VE THUNG: Dt 26th October 2010 zan dar 1 velah chuan ka khua hi a rawn sik hluah mai a. Khawsik satliah leh tlun satliah tih mai mai ah hi chuan ka chhungte hi ka kaitho ngai lem lova. Mahse hemi zan hi chu ka awmdan a diklo riauva ka hriat avangin leh ka tlun nasat em avangin ka chhungte mu lai chu ka kaitho ta a. Ka taksa zang zawng hi ka tha chhungrilah hian pawt tu awm ang mai hian a na em em mai a, min pawt kawm ngawng ngawng mai a, ka pa te leh ka fapa te ho chuan min han hmet laih laih a, mahse awmzia a awm thei lo. Chutiang chuan rei fe ka awm a, tih ngaihna tak kan hriatloh avangin ka nat deuh a a tih thin dan pangngaiin ka pa chuan ka lu chunga kut nghatin min tawngtai ta a. Hemi hnu rei vakloah chuan ka taksa zawng zawng chua zeng ta vek mai a, ka kut hmawr leh ka lu bak ka ti che thei ta reng reng lo mai. Manganthlak tak hi a ni tawp mai a ni. A tukah chuan Civil Hospital ah min phur phei a min lo admit nghal a, investigation an han ti char char a, ka kal (kidney) chuan hna a lo thawk hauh lo mai tih an hmuchhuak ta a, kal tlak tur min ti ta mauh mai le. Kal thlak hautak zia chu ka hre chiang, kan thianpa pakhat pawh a pa a kal a pe tawh, an in sen hnem zia pawh ka hriat pui, rilru chu a va hah duh bat bat tak em. Tichuan chhungte ho kan hrilh kual zung zung a kal min pe thei tur te, senso chhungkua a thawh khawm dan tur te chu chawplehchih chuan an rel ta chuk chuk mai le.

Hetianga kan buai kual kan buai kual lai hian nikhat chu pa pakhat hi a rawn kal ta hlawl mai a. Hepa hi tunge anih ka hre ngai lova, amah pawhin min hre ngai hek lo. Kan ward ah chuan Aizawl South lam mi, rawn dah luh thar deuh la tlangval thalai tak, taksa che theilo tiin a rawn zawng tawp mai a. Kei lo chutiang midang an awmloh avangin keimah chu an lo kawhhmuh ta a. Ka bul a rawn thlen chuan min en vang vanga, “Khawi maw, i ban ka lo en a,” ti a. Ka ban chu a en a, “Ka mumanga ka hmuh ngei kha i nih hi” a ti ta a.

Amah chu han en reng reng pawh hian veng changkang tak atanga rawn chawr chhuak anilo tih hi a hriat ngawih ngawih mai a. Secondhand kamis tial leh Jacket, kawngkama an sale a hmuh fuh niawm tak leh secondhand kekawr a ipte hmalam khamphei ngat hi a rawn ha a, Bata silipper hlui lampang tawh fai em em lo hi a bun bawk a. A ke-thiah han en in pheikhawkpum chu a bun tam vak lo tih chu a hriat mai bawk a. “Pathianin nangmah zawng chhuak a tawngtai tur che in ka mumang lamah zan hnih ngawt min lo hrih a, tawngtai mi pawh ka ni lova, chhung inkhawmah takngial pawh hun ka hmang ngai lo. Mahse ka hmuh dan a chiang em mai a, ka ti hlawhtlinglo ngam lova ka rawn kal tawp mai ani,” a ti ta hlawl mai a. A hming leh veng te kan zawt a mahse a sawi duh lem lova. Tichuan min tawngtai ta a. Tawngtai ka hriat zawng zawng ah chuan a la thiamlo ber awm e, “ Aw Lalapa hei ka mumanga min hrilh chu ka zawng chhuak a , kan unaupa hi i tihdam dawn avangin lawmthu ka hrilh a che. I mi tirhna chu ka ti hlawhtling e, a bak chu min tir tawh suh ang che…Amen,”  hei zawng hi a tawngtaina chu a ni, a tuihnang lo kher mai…Kan mihlim nuho changsang deuh pawh lo awm ve se , han ‘Amen-het-chhet-det-det…’ na tur chance eih hi an nei hman lo hrim hrim ang, chutiang khawp chuan a mawlmang a a tawi a, mihring taka thlir chuan a ropui lo bawk.

A mumang te chu ka zawt a , a sawi tha duh lem hlei lova. Tichuan chanchin chiang pawh zawh tur awm lo chuan a kal bo leh ta mai a. A hnu lamah pawh vawikhatmah ka hmu leh ta lo a ni. Hemi tuk atang hian ka zung tha theilo chu ka lo zung tha thei tan ta a, tin ka taksa pawh chu a rawn che tha ve leh tan ta a. Doctor te pawh chuan  mak an ti viau mai a tichuan ka zun leh thisen vel kal(kidney) function vel chu an en tha leh ta vek mai a, ka dam chu a ni ta der mai a kar khat chhung lek in kal thlak ngai an tih kha ka dam fel der a damdawiin atang chuan ka chhuak leh der mai a ni.

Kan naupan lai hian kan vengah hian Pi Laibati kan tih kan thianpa nu tawngtai mi hi a awm a, mi pawh hian an rawn in an ko ve nasa viau thin a. Ani tihdan phung chu a dang deuh a, damlo kha a tawngtai a tichuan a tawngtaina atang chuan damdawi chawh tur a lo lang a chu chu a chawh a an dampui tlangpui thin a. Kei pawh hi naupan lai atanga hrisel lo tak mai ka nih avang hian engemaw hlekah chuan kan ko a min tawngtai a damdawi min chawh a ka dam ve mai zel a. A damdawi min chawh erawh tunhnua ka’n ngaituah leh hian a natna nen khan a lo in tu-ha lo thei khawp mai a. Khawsik tlun hluah hluah te kha vitamin-C te an chawh tlat mai a, mum-uk kha a uar hle bawk a mahse a natna nen in mil lo deuh deuh a chawh pawh khan kan dampui ve zel hlawm tho thin tlat.

Henghi ka’n sawi kual duah nachhan chu engkim hi Pathian siam Pathian atanga chhuak kan ti a, a dik pawh a dik pawh a dik reng a. Pathian in mihring a siam pianken ah hian engemaw thiltihtheihna riau nei bik ‘Psychic Energy’ nei chak bik hi an awm tlat mai a. Hei hi Pathian in a mihringa a bika a dah a ni ve tlat. Mi tihdam theihna nei kan tih te pawh hi hetiang ‘Psychic Energy’ chak bik te an ni ve mai a nih hmel khawp mai a. Thil dang dang mak tak tak tithei pawh an tam hi. Mi thenkhat chuan heng te hi Kristian sakhaw chhung ami anih chuan Pathian hnathawh ah emaw Kristian sakhaw pawn ami anih chuan Setana  hnathawh ah emaw an ngai mai a. Thenkhat erawh chuan chutiang lam ni kher lovin ‘Gift of Nature’ a ni mah zawkah an ngai ve thung. Medical science lam chuan hetiang ‘Psychic Energy’ tih vel hi a tak tak awm theia an rin loh laiin a awmlo tih pawh an prove thei bik chuang tlat lo.

Kei ka ti ve thin a heng ang tihdamna ang chi tawngtai damna kan tih ang chi te, a tira ka’n rawn sawi Psychic Healing leh Biofeedback System ang chi te, Kristian sakhaw chhung ami ni kher lo hnam mawl ho leh sakhaw dang zinga thihdamna ang chi te thleng hian kan Pathian ropui zia leh a thilsiam mihringte a lo siam ropui zia te, A themthiam zia te tilangtu leh puangchhuak tu tha tak a ni ka ti ve tlat mai a. Heng ang thil atang te a kan Pathian ropui zia leh thiltihtheih zia te kan hmu thiam chuang lo anih chuan keimahni lam zawk hi kan in emfiah fe chu angai ve a nih hmel khawp mai.

BigDaddy Hmahmatea

Kulikawn

Ka hnathawhna hmunah hian pitar nui sen sen thin biak nuam deuh mai hi a awm a, kan innel ve em em mai a ni. George Washington University lamah art history lam a zirtir bawk tih ka hria a ni mai a, chu tih loh chu ram hrang hrang history kan sawi dun thin bak chutin kan inkawm em em hran lo. Mahse tuina lam a titi dun thin kan ni bawk a, titina hun remchang a awm tawh hi chuan kiangah midang an awm em tih hre dawn lo lekin kan tui ta thin pek a. Kan hnam naupang takin kan culture leh tradition kan humhalh a, kan vawn that tlat a pawimawh zia min hrilh thiam khawp mai. Sikul mai bakah mahni theuh leh kan fate kan hrilh a pawimawh…

Tumkhat chu, ka pitar hmelhriat kal gi geih-te chuan Georgetown a a in kawmchar-ah huan tereuhte a siam thu min hrilh a, a phur khawp mai nghe nghe a. Nakin-ah chuan a thlai tharte pawh “in chhungkua-in lo ei ve ru,” tiin min thartem ta zeuh zeuh a. Lawm takin ka laksak a, in lamah kan nu pein, “pitar min thartem a nih hi, “ka ti liam mai thin. Tumkhat chu ka supervisor chuan, “tunge a nih chiah i hrechiang em?” ti zawngin min zawt ta heu mai. Ngaih a tha chiahlo nangin ka hriat chin chuan ka chhang ve mai bawk a. Ani chuan nui vur vur chungin a hming Google chhin turin min ti ta a. Kan Google chhuak ta ngei mai a, ka rin phak bakin chu ka pitarte hriat chu a lo ropui daih a ni tih ka hre ta a ni. Khawvel-a Who is Who-ah a hming alo chuang vah a nih chu!

Ka smart phone neih hmasak ber hmangin thla kan la dun ve chu phone ka neih changkan zia a sawi a, ka zak chem chem. Ani neizo lutuk tur lah chuan ulh thleh theih chi a hum ve ran zawk si a. Mamawh lovah hian an inhmang lutuk lo thiam khawp reng a ni.

Inthuamna manto a inbel uar hran lova, engemaw ni-ah erawh chuan zahawm takin a inchei thin thung. Hlim hmel pu lovin tumah a biak kala hre lova (kei tal chu), a nihna a chapo pui ngai ka hre hek lo. A hawihhawm em em mai a, a inngaitlawm em em mai bawk kha a makna a ni lek lek zawk awm e. A nunah nelawmna leh zahawmna ka hmuin biak chakawmna a nei tlat thin.

US Secretary of Transportation-te nupa te hi an chawhmeh bazar an bawr thei teh asin, tumah an inpuih tir ngailo. Ka’n ngaihtuah vang vang hian mi ropuite a piang hi an lo inngaitlawm niin ka hre ta a ni tih ka rawn tawmpui che u a ni e.

Mi(sual).com-ah ngei pawh hian mi ropui tak tak kan nei niin ka hria. Thiamna sang tak tak nei an kat nuk karah hian a ropui tak tak chin chu ngaihdan sawina lamah thleng mai hian an hriat theih viauin ka hria. Zir chhuah san leh hna chelh san ngawt hi mi ropui nihna niin ka hre lova, lehkha thiam rau rauah pawh chapona tel lova nung thin, inngaitlawm leh rilru inhawngte nun zia hian mi ropui-ah a siam thin a ni mahna. Chutah, keini ang titi khawm thiam lem lo, ri chul mai chi tello hian khawvel hi a kimin a nuam an tih bik erawh ka ringlo ve thlarawk bawk a!

Pitar-te chanchin tlem chhiar duh tan: http://art.gwu.edu/people/faculty/PT_Joost-Gaugier.php

Zofate hi kan duhtlanna leh biak rawn na awm hauh loin ram pathum India, Burma leh Bangladesh ah te thendarh a awpbeh kan ni a. Hei vang hian kan nunphung leh tawng, chindan hrang hrangte pawh awmna boruak in min chiahdan ang zelin alo danglam deuh pawh a ni thei. Mahse, hei hi kan Inpumkhatna tichhe tu ah hmang lo in, Unau kan nihna min hriat chian tir tu leh kan inthlakhlelhna tizual tu ah hmang zawk ang u.

MIZO TIH HMING HI KHAWI HMUN AH LEH ENGTIK ATANGA LO CHHUAK NGE :

Mizo tih lo chhuahna hi eng hun atangin nge tih leh Khawi hmun atangin nge tih hi bulfuk taka sawi leh ziak thei kan awm lo a. Mizo chu Mongolian an tih, hnam hlawm lian pui atanga lo chhuak, tawngah chuan Tibeto-Burman an tih zinga mi kan ni tih hi Historian te leh mipui nawlpui in kan pawmdan tlang lawn ber chu a ni. Mizo tih hi eng tik atang chiaha lo chhuak nge tih hriat a harsa hle a. Kum 1880 chho vêla Saikuti zaiah khan: ‘In zuah sual e chhuahtlang thing lenbuang, Par a chhuang e, Mizo lû ngenin,’ a tih hla thu a awm a, kha kha Mizo tih lo rik chhuahna hmasa pawl ah chuan ngaih a ni a. Kan ziaktu hmasa Pu K. Zawla khan Than Tlang vel a Pi Pu te lo khawsak dan chungchang a ziah ah khan, ‘Tlâng sâng taka awm an nih avângin an vêla mite chuan Zomi an ti a. Ni khat chu pa pakhat hian sanghal muhil lai mau feiin a vit hlum a, “Keimah Mizopa, phulraw chawia sa tin kâpa,” tiin hla a phuah a. Heta tang hian Mizo tih hi a lo chhuak ta niin upate’n an ring,’ tiin a ziak a. Hetah pawh hian an ring ti baka chiang chuan a ni pawh hian a sawi ngam chuang lo a ni.

Hla thu leh Ziak kan neih hmasak ah hian Mizo tih hi a awm har khawp mai a, Mizo tih ziaka kan hmuh hmasak ber nia hriat chu Kum 1895-a chhuak ‘Mizo Zir Tir Bu’ kha a ni. Hla ah ziaka Mizo tih kan hriatna hmasa ber chu Kum 1903-a Zosapthara hla phuah, “Mizo kan nih lâwm ila,” tih kha ani leh bawk a ni. India Constitution ah hian Mizo tia ziah luh kan nihna hmasa ber chu kum 1954-a Lushai Hills, Mizo District Council tia thlak kan nih ah khan a ni a, Political Party a Mizo tih hmang hmasa ber pawh Kum 1946 a din Mizo Union kha an ni bawk.

Eng pawh nise, Zofate tan chuan MIZO tih hi tu ta bik mah a nih loh avang leh Zofa hnam zawng zawng sawikhawm na hlawm khat atana MIZO tih hi kan hman tawh avangin kan Inpumkhatna atana Siamtu min ruatsak ah pawm tlangzel ang u.

TUTE NGE MIZO :

Mizo tih hi chu Tlangmi tihna mai a ni a. Saptawng chuan Mi(People) Zo (Hills) tiin dah a ni thin. Keini Zofate hi Chhinlung chhuak kan inti a, amaherawhchu vawiin thlengin Chhinlung chu khawia awm nge tih pawh kan la hre chiang thei chuanglo a. Thenkhat chuan China ramah ani an tia, amaherawhchu hei pawh hi chiang taka finfiahna a awm thei chuang lo. Amaherawh chu Zofa te hi kan tawng leh chindan hrang hrangah vawiin thlengin ram hran daih a kum za tam awm tawh te nen pawh in an na tam tak kan la neih avangin, Kum sangtam tak kal tawh ah khan chhungkaw khat niin, kan lo cheng khawm tawh tih a hriat theih a ni.

Pi Pute, Kawl ram atanga tlang an rawn tlak khan a rualin an rawn chhuk vek lo a, a rawn chhuk thla hmasa te chu Bengali (Kawl-vai tia koh thin) te chuan KUKI tiin hming an lo vuah a, a hnuah midang an rawn kalzel tak avangin a chhuk hmasa ho chu an hmingah Old Kuki tih vuah leh in, Thlang rawn tla hnuhnung te chu New Kuki tih an lo phuah leh a. He hming hi tamtak chuan vawiin thlengin an la pu a ni. Hetihlai hian Kawl ram a chambang kan Unau thenkhat chu vawiin thlengin CHIN tia koh an la ni bawk. Heng hming kan putna chhan pawh hi keimahni inphuah nilo in Hnamdang in hming min phuahsak vek a ni a. Chuvangin Ram hrang hrang pathum Bangladesh, Myanmar leh India ram a cheng Zofa CHIN-MIZO-KUKI hming avang hian inla hrang tur bik kan awm lo tih hre nawn leh ang u.

Kan Historian tam zawk hian AD 800 atanga 850 inkâr vêlah kan Pipu te khan Kâwl phai ‘Kabaw Valley’ an lo thleng niin an ngai a. Tiau lui hi a hlawm a an kan tawp hun pawh AD 1700 velah an ngai a ni. Hemi hnu lamah pawh hian tuna Mizoram kan tih a rawn lut chu an la awm reng awm e.

Thlang tla hmasa ho ten Mizoram an kalpelh hnuin thlangtla hnuhnung deuh ho chu Mizoram ah hian an chambang ta a. An rawn chhuk thlakna Kawl phai aia ral a lo muan tak avangin tuna Mizoram ah hian hmun hrang hrangah awmhmun khuarin an in bengbel ta a. Heng hun chho hi Hnam hming inphuah uar hunlai ni pawhin a ngaih theih. Tam tak chuan an Pa te hming leh Khaw hmingte chu an Hnam hming ah chhawm in vawiin thlengin an la pu hlen ta zel a ni.

Vawiin ah chuan Mizoram chhung ah Hnam hrang hrang kan lo awm ta teuh a. Hei vang hian kan rawn chhuahna hi thuhmun, chhulkhat hrin kan nihna hi kan hriat chian a pawimawh lehzual ta em em a ni. India ram chhung a cheng Zofa hnam hrang hrang Hmar, Lakher, Lusei, Paite, Pawi, Bawm, Ralte, Thahdo, Vaiphei, Kawm, Ranglong (Kan tam mai sawisen a nilo) heng hnam te hian lungrual taka kan awm theihnan hming in tawm pakhat kan neih angai, chu chu hnam hming nilo MIZO tih hi lungrual takin pawm tlang ang u. Mak ve deuh mai chu, kum 1901 chhiarpui ah khan Mizo inti pakhat mah an la awm lo va, mahni hnam hming theuh khan la inziah ani a. Amaherawhchu, Kum 1961 chhiarpui ah chuan hmun thuma thena hmun hnihin Mizo an inti tawh a, mahni Hnam bil hming ang a inziak lut an tlem pharh tawh a ni. Hei hian Inpumkhatna atan awmkhawmna pakhat kan duhzia ati lang chiang viau in ka hria.

MIZO tih hi thenkhat chuan pawm harsa kan la ti deuh niin a lang a, hei hi harsatna ah ngaihloh hram tum a va tha em. Van hnuaiah hnam chi tinreng kan awm ang hian, Zofa hnam hrang hrangte hi India ram chhungah chuan Mizo tih hming hian min uap khawm se. Hei hi kan inpumkhatna leh kan chakna atana pawimawh a ni si a. Thuziak tu ropui Shakesphere-a pawhin, “Hming hian eng nge kawngro a sut”, alo tih tawh kha.

MIZO TAWNG BIK A AWM LO :
Mizo tih hian Lusei hnam chauh a kawk lo ang bawkin, Mizo Tawng hi Duhlian tawng bik chauh a nilo. Tunlaiin thangthar naupang deuh zingah tawng tualleng a kan hman Duhlian tawng chuah hi Mizo tawng a ngai an awm ta fo mai hi a pawi a. In hrilhfiahna tha zawk kan neih tam a ngai khawp mai. Zofate’n tawng hrang hrang kan neih hi Mizo tawng vek ani a, Mizo tawng bik a awmlo tih hi kan hriat chian a ngai. Duhlian tawng bul thut a hmang hian Mizo tawng hi a piang mek a, a la piang dawn chauh bawk a ni.

Kan hnam tawng hrang hrangte hi a bo mai lohnan kan inhumhalhsak tawn a tul khawp mai. Tawng zirtu thenkhat chuan Mizo tawng hi chi 47 awmin an ngai a, heng zinga atam zawk chu hriat chhuah harsa khawpin a riral tawh a ni. Tunah hian Mizoram chhungah Mizo tawng kan hriat lar, heng : Hmar tawng, Paite tawng, Mara tawng, Lai tawng, Bawm tawng, Pang tawng leh Duhlian tawng te bak hi hria thangthar naupang zawkah phei chuan an vang ta ngawt mai. Mizoram chhunga cheng hnam hlawm lian tak pakhat Ralte tawng phei chu chhem nun leh harsa khawpin a thi tawh a. Mizoram hmar lam, Darlawn khua atanga Km 60 bawr vel a awm Thingsat khua ah bak chuan Ralte tawng hmanna hi a awm tawhlo mai thei. Mizo tawng hrang hrangte hi kan hnam rohlu leh kan hnam nun ti ropui tu an ni a. Heng kan hnam tawng hrang hrangte hi a boral lohnan a venhimna kawngah mitin in tan kan lak a pawimawh takzet a ni.

Kan hnam chanchin ziaktu tam berin, tawng hrang hrang chungchang a an in nghahna ber pakhat chu Kum 1904 a chhut G.A Grierson-a ziah Linguistic Survey of India kha a ni a. Kha tih hunlai khan tuna Myanmar leh Bangladesh pawh Indian Sub-Continent ala nih vek avangin sawrkar pakhat hnuaia Zofate kan chen ho lai pawh a tih theih ang. He lehkhabu ah hian tawng chi 32 a dah ve thung a, chungte chu Northern Group, Central Group, Southern Group leh Old Kuki Group tiin a then hrang ve leh thung a ni.

Hnam leh Tawng hi chu a piangthar zel a, a la piangthar zel bawk ang. Chuvangin, Mizo mipui zawng zawng hian Duhlian tawng chauh hi Mizo tawng a nilo tih kan pawmtlan theih hunah leh, kan hnam tawng hrang hrangte hi mahni ta ang a kan entlan theih hunah kan nghahhlelh Zofate Inpumkhatna hi chakzawkin ala her ang tih ka ring tlat a ni. Chutihrual chuan Hnam hrang hrang, tlang hrang hrang a chengte’n in unauna tha lehzual kan neih theihnan kan tawng tualleng neihsa Duhlian tawng hi thiam tum vek bawk ang u.

KAN HNAM NUNPHUNG LEH KHAWSAK ZIA KAN INHRIATCHIAN A NGAI :
Kan sawi tak angin Mizo tih hi Hnam hrang hrangin kan siam a ni a. Chuvangin Mizo nunphung leh zia rang hrang hrangte hi kan inhriat tlan tawn a pawimawh hle a ni. Zofate hi kan darh sarh viau e tilo chuan kan nunphung leh khawsak dan atangin Unau kan nihzia a lang chiang hle a. Nula leh Tlangval inrim dan, Inneih dan phung, chawhlui kilho dan, chhiatni thatni a kan intawiawm dan, ramsa kah ni khua a hlado chham mi, mitthi inral, inphum leh inthlaichhiah thin mi kan ni a. Kan lo neih te thleng a a in an bakah, dawhkang a In sa mi kan ni a. Khawtin ah Puithiam kan neih bakah Zawlbuk kan nei bawk a. Pipu hun tanga kan hnam ti mawitu Tlawmngaihna phei hi chu Kristian kan nih hnu hian a pungzual ta sauh emaw tih tur a ni.

Tin, hei bakah hian kan thawnthu tam tak hi in ang tlang taktak vek a la ni hlawm a. Liandova te Unau thawnthu te, Chhura thawnthu te, Thlanrawkpa khuangchawi te kan nei ve a. Chhura hi Tedim chuan Penglam an ti a, Haka leh Falam ho chuan Tenglam an ti leh a, Thahdo ho chuan Benglam an ti leh mai a. A hming hi a dang hret hret na a, a nunchang leh a chezia chu Chhura tak tak vek zawng a ni. Kut kan hman thin hrang hrangte pawh hi inhnaih tak tak vek a ni. Hmar leh Lusei in Favang Kut an tih chu, Thahdo in Chavang Kut an ti ve leh mai a. Kan lo chhuahna chungchang ah pawh Lusei in Chhinlung chhuak kan ni an ti a, Hmar leh Hualngo in Sinlung chhuak an inti a, Kom ho in Khur, Tedim ho in Khula chhuak niin an in an insawi bawk a. Hmun pakhat sawidan dang mai tih a hriat theih a ni. Kum 1991 daih tawh khan ZORO chuan India, Bangladesh leh khatih laia Burma a cheng Zofa zawng zawngte hi belhkhawmin Maktaduai 5 chuang ni turah an lo chhut tawh a. A hnu kum 22 na, Kum 2014 ah phei chuan Zofa khawvel ram hrang hrang a awmte hi Maktaduai 7 chuang kan nih a rinawm tawh a. Chuvang in Zofate hi hnam tlemte nilo in Hnam ropui leh lian tak kan ni tih hi hre thar leh ang u. Tlang hran leh Mual hran a kum za (100) tamtak kan lo awm darh tawh vangin kan hnam nunphung leh khawsak dan kalhmang te pawh alo danglam deuh pawh a ni thei a, hei hi in en hran nan hmang lo ila, Inpumkhat kan tul zia tilang tu ah hmang zel ang u.

INPUMKHATNA ATANA HMABAK KAN LA NEIH TE :
India Constitution (SCHEDULED TRIBES) Order, 1950, 5th Schedule-a Mizoram ST list inziak hi kan siamthat ran a ngai bawk niin a lang. 5th Scheduled a Mizoram Tribe list inziak ah hian Hmar, Lakher, Pawi te bakah hian Any Mizo (Lushai) tribes tia ziah lan a ni a. Hetah hian Mizo hnam zawng zawng kan lan loh avangin felfai taka siamthat a nih theihnan sawrkar hian hma a lak a ngai a ni.

Eng pawh nise Zofate hi sawrkar pathum India, Bangladesh leh Myanmar bakah, State leh District hrang hrangah thendarh in kan awm a. Kan luah chin ram hi Km. 145,600 a ni a, mihring pawh maktaduai 7 chuang zet kan ni ang kan tih tawh kha.
Sawrkar hrang, tawng hrang leh duhdan hrang ang a kan awm tak avang hian hnam ang a Inpumkhat hi thil tih theihloh a ngaite pawh kan awm mai thei. Tawng te, Sakhua te leh hnam zia te hian bial hi an nei ve tak taklo a ni tih hi kan hriat a pawimawh. Tunlai khawvel Technological Development leh Communication Explosion avang hian khawvel pumpui hi Global Village tih lek a nih tawh chuan, keini leh kan ram luahchin ve pawh hi Zo Khua ang lek fang ala ni dawn a ni.

Hnam nihna ah hian tawng hi pawimawh ber mahse a ber a ni chuanglo. Kan thenawm lawk Nagaland ah tawng inhre pawh miahlo, hnam hrang thiau a in ngai chi 19 ten lungrual taka Naga ang a inchhal a an khawsak theih chuan, keini Zofa, tawng engkim in hre pawh te hi chuan kan thei ve dawn lawm ni.

Kan duh vang nilo a Hnam dangin ramri min thensakna hian kan thinlung ram hi then ve lo se la, “Ram hian Ri nei mahse, Hnam hian Ri a nei ve lo a’’. “Tui aiin Thisen a rit zawk”, tih hi hi Zofa hmun hrang hrang a chengte’n i vawng reng ang u.

Hmar Rûn, Ni 17 January 2014

July Thla ani a, ruah a sur bur bur mai a, ka pindan ahthu in ka dawhkan a laptop ah chuan internet khawihin Facebook.com ah ka lut a, ka status update tum a thil ka ziah mek lai chuan Friend request a rawn thleng keuh mai a, rang mangkheng hi ka han en a, ka rinloh deuhin ka hmelhriat thin ani a, ka han enchiang a, a thlalak downloadin ka han bihchiang ngial a a hmel chu a tar bawih tawh mai a, a hmelah chuan pangtino reng reng a awm tawhlo a, a hmel a en chuan a vanglai chuan kan khaw nula hmeltha ani thin tih tumahin an ring tawh awmlove. a friend request ka confirm hnu chuan message lam ah a rawn de leh vêt vêt a, ka han en nâk chuan chu nu tho cu alo ni a, thlalak pakhat hi a rawn thawn a, an chhungkaw thlalak niawmtak ani. Ka han enchiang ngial a ka hr eve mai a, hrelo ang deuhin  “tu thlalak nge “ ti a ka zawh chuan, “I hmangaih thin, Thingdawl Nula hmeltha leh a chhungte an nih kha!!”tih hi a rawn thawn lêt a, ka rilru a bing mup mup a, rilru mu tawh hnu kai tho in hriatna thamral tawh hnu a ti thar ngei mai.

Kum 1990 ani a, kan khua ah chuan Rawlthar chhuak thar kan ni a, keini rual ho ah chuan a bengva ve ber pawh ka ni mahna!! Tlangval chhuakthar ta nafam chuan Nute hnute hnek bansanin Nula hnute dap tur kan zawng tan a. A takah ti lang ngam vaklo mahila rilru chu a lerh ve tâk mai a, zanlamah te hian mangpui ka mang ve fo thin.

Thudang hla dang khel vak lovin kan thupui ah lut nghal pawp mai ila. Kan thenawm ah hian kei aia kum 10 a upa nula ve tho hi a awm a, kan tette atanga inhria kan ni a, min awmtu ber leh min kaihruaitu ber pawh ani. Chutia innel ta chu ka han puitling ve a, tlangval ka han hriat tan pawh chuan an inah chuan ka bir tlut tlut mai a, khawdang reng ka hawi theilo. U angin ka en reng emaw ka tihlai khan ka lo hmangaih reng a, ani pawhchuan nau angin min kaihruai reng emaw atihlaiin min lo hmangaih ve reng a. Nikhat chu an inah ka leng a amah chauhin a awm a, in ao tifel a, ka va pawh ve a. hlim deuhin min lo chhawn a, khami ni a a nuihmel kha ava han mawi take m. ka la theihnghil theilo. Chhuat a nawta, ka lu ana tihpah chuan an thutthleng ah chuan ka muzal a, a chhuatnawt lai chu ka tibuai deuh reng bawk a, ka mutna bul a rawn nawhlai chuan a tlu thut a, kaitho tura ka kal chu ka tlu ve leh a, ka bawh ta pawp mai a. a zauhthlak ang reng khawp mai. Ani a zangthal a, kei a chungah ka bawk a, kan nui ringawt a, kan in melh zauh zauh a, kan boruak a dang ta zar mai. Mipa leh hmeichhe ti han innawk ta chu kan inkeih ta buan buan zawk mai a, kan inngaizawng chu ani ta der mai.

Chumi ni atang chuan  kan khawvel hman chu a nuam zawng hlirin a kal a, nitin kan inhmu a, ka nundan zawng zawng a hria a, a awmdan zawng zawng ka hre bawk.  Kan khaw nula hmeltha a ni  a, rimtu pawh ngah narawh. Ka thlir ninglo a ka chhuang em em ringawt mai ani. Kohhran leh khawtlang ah a in hmang a, Mitthi in leh khawhar inah te min hruaiin awmdan min zirtir thin a, ka hringnun khalh ngiltu ber ani fo thin. Duat theihtawpin min duat a, a hnen a ka awm tawh hi chuan ka pangchang em em thin a, nuarna tur leh tihtauhna tur ka ngah hle thin. A fa ang mai in min duat ni ber hian ka hria. A chang chuan, “bawiha, hetia kan awm hi a thalo ani, kei ka upa tawh sia, nang ila naupang si a, ka la chuaisan ang che” min ti thin. Engdangin ka chhanglo, a hmui ah ka fawp leh mai zel. Khatia kka chan tur min dawnpui khan a duhawmna a tizual a, a hmelthatna phena a rilru thatna khan kei Rawlthar chhuak chu min hneh em em thin. A hleitlingin a awmbawr te pawh a lian tha ve thawkhat a, kei leh ka fate chu min tilawm zo hian ka ring thin.

Mahse, ti hian han sawi leh ila, kan khaw nula hmeltha anih miau avangin rilru a buaiin thikthu chu a chhe ve thin. Ngaihtuahloh lo ngaihtuah a rilru tih hah chang a tam thei khawp mai. Kohhran ah lah a langsar pawl ani a, bial zaipawl ah te a tel a, ka ngaina in ka chhuang a, mahse chan mai hlauvin  ka rilru hi a hah thin.  Kan in ngaina chho zel a, kan inkawp rei ve ta. Kum 3 dawn kan inkawp tawha , thenkhat chuan innei mai turin min ring tawh a. mahse, kan  chhungte  an hrang tan ta. Ka chhungte chuan kan inkawpan an phallo a, an ina ka len pawh chu an phal tawhlo. Lehkha mai chuan engkim hi a sawifel thei silo. Chaw eilai te hian ka pa hian “Hei, en raw, I nu hi kei aiin kum 8 in a naupang a, mahse, kei aiin a lang tar zawk asin. Nang aia kum 10 a upa I han nei tur chu ka ngaihtuah a, ka kum ang I kum ve hunah chuan miin I nu emaw anti mai dawn asin, thil hi hriatthiam tum teh” a ti a, kei chuan ka hmangaih thu in ka chhang a, “Hmangaih ber te nen chuan Bahra pawh kan lai ani ang chu” ka ti fan a.

Chutia kan awmlai chuan ka thiani pawh chuan eng a hre ta nge ni. “Bawih, ka tan chuan I nau lua ani, min theihnghilh la, I tan a tha tur Tleirawl tuaitha pawh an tam hi”a ti fo thin. Kei lah pek chuan “Ka hmangaih che a, min hmangaih bawk a chu chu a tawk mai alawm”ka ti a. mahse, a duhlo. Inneih pui a ka sawm pawhin min hnawl a, a tawpah phei chuan khaw dangah an chhungte in ah min awmsan ta hial a. a kal dawn zan chuan duattakin min enkawl a, kan pahnih chauhin kan awmdun a, engmah thlenglo tur ang maiin min kuangkuah a. kan infawp a, kan inkuah a, taksa a lum a, thisen a lum tan a, sex chu kan hmang chu ani ta der mai a, a mutna khum chu “wrestling ring” ah kan chhuah ta hi ani ber mai, a thianghlimna min hlan a, ka thianghlimna ka hlan ve bawk a. hetia a thianghlimna meuh min hlan takah hi chuan min phatsan mai hi ka ring tawhlo. Inthlahlel em em chuan kan inthlah a. a tuk ani a, an chungte ina awm turin min liamsan ta a.

Hun a rei a, lehkha kan  inthawn fo thin a, nupui nei turin min ti a, ka duhlo. Amah bansan turin min ti a, ka duh silo. Rawn haw phawt la ka ti thin. Mahse, a rawn haw ta silo. A tawpah phei chuan ti hian lehkha thawn ka dawng ta a..

Ka hmangaih,

Kumtluang atan a I kianga hun hman hi ka duhthusam ani fo thin. Mahse, nang leh kei hi inkawprem thei kan ni silo. Ka nit e ina ka awmhnu khan min ngaihtuah deuhtu ka tawng a, tunah chuan mi nu  ka ni tawh a, mi ta ka ni tawh. Nangpawh, I duhthusam ngei nupui nei ve turin duhsakna ka hlan a che. Ka hmangaih che, ka hmangaih reng ang che.

Ka hrethiam theilo, min phatsan niin ka hria a ka lung a awi theilo. Amah ngai chuan ka nitin nun ka hmang a, hmeichhe dang ngaihtuah zai pawh ka rel theilo. Mahse, mak deuh maiin min duh ve tu ka tawng a, hun a liam a, nupui neiin fa pawh ka neive tluah tawh a, kei chu kan khua Thingdawl(Kolasib Bul) ah awmin Nupui Fanau nen chhungkua ka din a, ani erawh zawlkhawpui ah awmin tar ang mai ani tawh thung. Tunhnu ah hian ka ngaihtuah a, hetia ani tarchhia mai ani a, keilah ka tlangval tan dawn chauh emaw tih tur ala ni si a, kei aia kum 10 a naupang ka nei chung pawhin nupa nun ah kan in buktawklo lek lek ani si a. khanghunlaia ka tahna min thlentu a ka ngaih leh min hmangaihlo emaw ka lo tih kha ka chan tur alo dawn vang leh min hmangaih vang zawk ani tih ka hriat hian ka lawm a ka ngaina in ka ngaisang sawt a. chumai anilo, tunhnu a ka hriat leh zel danin “Pasal nei anga a insawi kha min lo bum lek alo ni a. nupui ka neitih a hriat hnu khan Pasal a nei ve chauh zawk a lo ni a. mak I ka ti a, khatiang em a ka hlimna tur a a hlimna par a thliak mai kha ka ring ngailo a. duattaka min enkawlin “Ka hmangaih ber hnenah chauh ka thianghlimna ka hlan ang” tia  a sawifo thin angin lawithatzan a hmeichhia in a Pasal hnen a a thilpek hlu theiber chu thianghlimna ani tih hre reng chungin a thianghlimna chu min hlan a, ka inchhirna thlentu nih ai chuan tahna lamtluang zawh a lo thlang ta zawk si a. ka hlimna turin a engkim min hlan a,  ka hlimna tur ngaihtuah a min hmangaih chunga min kiansan kha ka ngaihtuahin hmangaihna diktak ani ka tilo theilo. Chutia suangtuahna ram a leng a mittui parawl kuou a ka awmlai chuan ka fanu te reuh hi rawnkal in “Pa, heitu thlalak nge I en a, a nulat laiin a hmeltha ngawt ang a” a rawn ti reuh a ,” nia, a hmeltha ve thin a sin” ti a chhangin ka Laptop chu ka khar ta zawk a…..

-      H.zate ( Ni 28January 2014), Hmar Rûn

Kum 2010, October thla Pathianni vawikhatna Tlailam ani a, Ka Ṭhianpa nen  chuan Thingdawl Venglai PCI Biak In kawta Bung hnuai a Ṭhutna ah chuan kan ṭhu a.  Thil eng eng emaw sawiin kan ti ti a, chutihlaitak chuan Kâwn veng lam aṭang chuan Ka mit la em em mai hi a rawn kal chho a. ka en a, ka mit reng ka la sawn thei lo. Ka thiante min biak pawh ka hrelo . ka hriatloh hlan chuan kan bul lawkah alo dig ran tawh a, ka lo en nasa deuh nge a zak chu a nui lek lek thin a. rei vaklo kan awmna a a din hnu chuan a thiante rawn kalin  Biak In ah an lut a. an luh hnu chuan ka Thianpa chu a hming te ka zawt a, a lo hrechiang khawp mai a, a hming te min hrilh hnu chuan I duh deuh ani maw? Tih leh min chhaih a rual ta nghal a, kei chuan ka duhloh thu a chhangin “Khatiang naupang anih kha “ ka ti zui a, Biak In ah chuan kan lut ve ta a.

Biak In ah pawh chuan engdang ka ngaihtuah theilo, a rukin ka zawng a, Ka en a, ka mitsir reng a, kan mit a intawh lahin a la sawn hmasa ah ka tang leh si. Ka en a, ka en ngawih ngawih ani deuh ber mai, sakei sazuk thlir te pawh ka ang a, a hriatloh hlan khan mitthla lo lêkin ka lo thlir reng si. Hemi zan inkhawm ber kher hi chu engdangmah ka ngaihtuah lova engmah ka hre heklo. Pathian thu an sawi kha engmah ka hrelova, tunge tantu, tunge thusawi tih vel ai chuan a bahsam seihniang leh a mitmu nalh zia vel kha ka hre zawk a, a mitmeng davâ mai te kha ava han nalh tehreng em. Inkhawm kan bang a, amah lo chu ka rilru ah engmah a awmlo. Ka thianpa in a bialnu min rîm pui a, tunhma zawng a titi vawrhtu ber kha ka ngawi chut chut a, Hmelthate-I chu ka ngaihtuah neuh neuh ringawt mai ani. Hun khaleh chen a piangve tih pawh hrelovin hlimtakin hun ka lo hmang tawh a tuna taka ka han buai tatlat mai chuh! Ka awm mai mai theilo, kathianpa chu an in ka zawt a len ka rawt ta mai a, mahse, thil a buaithlak tlat, in leng ala nei ngailo. Pawilo,a inleng hmasa ber kan ni mai alawm” tiin an in chu kan pan ta rawih a. An in kawt kan thlen chuan lut hmasa ngam kan awm ta tlatlo.kan innawr kan innawr mai a , a tawpah chuan thapui a beiin ka thianpa chuan min nawr lut  thei hram a. An in kan han lut chu a nu hi alo thu vung a, mahse a fel phian min lo be mawlh mawlh a, darker chanve dawn kan insawi hnu chuan min hre thei hram a, ava han tihzia tak em!!

Kan insawi fe hnu chuan a fanu chu kan awmna lama thu ve tur chuan a ko phei ta a, kan story chu a intan ta a.

A rawn thu a, a hming leh a zir tawh te ka zawt a, a hmui fawhloh tura uihawm hliah hliah chu chip reng bik lovin a aw fiah kak mai chuan min chhang a. Pawl kua zirin Thingdawl High School ah a kal a, kei 12 niin JNV Hailakandi ah ka kal thung. Ka ngaihtuah chuan kan klas leh kum chu a inthlau ve hle a. ka chhang chhang leh rual chauh ani. Mahse, hmeichhia hi chu hmeichhia an lo ni e. ka lakah chuan zah a tum derlo, a mit a ka en pawh chuan  lasawn duh cheilo. “Khatiang khan min melh reng suh” ti a khi sen sen pah chuan ka darah min rawn beng taih a. “aw, min beng hlum tawp mahla ka dem awm silo che a” tiin ka ngaihtuah reuh a. ka thianpa chu ka dinglam ah thuin, kan nula I chu ka piah, veilam  a thutthlengah a thu a, a nu chu ka thianpa dinglamah a thu ve thung. Ka zak deuh bawk si, nuam ka ti deuh bawk si, inthlahrung leh zak deuh si chuan kana wm reng a, thil eng eng emawni hi kan sawi kan sawi a, ka hriatloh hlanin zan dar 8:30 alo ri der tawh mai. Zankhatna a rei deuh len chuan min ning ka hlau a, khamlotak chung chuan  tinzai kan rel ta a. A nu chuan “rawn leng leh r’u aw” a ti a, “awle, mangtha ule” tih pah chuan kan haw ta a. An in kan chhuahsan a, kawngka thleng min rawn thlah lai a a mitmeng te kha a va han nalh tehlul em.

Kan hawchho a, ka duhzia leh a thatzia ka sawi chho nuah nuah a, ka thianpa lah chuan “ khatiang naupang, hmanni lawka berbie la khal thin anih kha” min tih sak then a, thian pawh a in an loh theih hle mai. Muangchang a chho in kan in kan thleng a, ka thiana ch mangtha in ka thlahliam a, laikhum belhzai ka rel ve ta a.

Khum ka bel a, mut ka han tum a, ka mu thei mai lo. A hmel mawlh mai kha, a hmel te kha. Kan tetlai leh an venga kan awmlai khan hetiang em a hmeltha ani ang tih lo hrelawk ilang chuan a tetlai atang tawh khan ‘suankual ka dah’ ang mawle. Ka han tawngtai a, ngaihzawng chu ka nupui ngei tur leh ama remruatna leh rem tih ang ngei chu ka dil ve. Mahse, rilru erawh chuan duh alo thlang fel der tawh si. Pathian duhzawng leh remruat kha he Nu hi nih tir phet ka tum tawh zawk si ! !  A pianzia leh mitmeng, a bahsam leh chwnban leh zeizia te hian kei mimawl lung hi a dum tlu ngang mai a, ani aia tha hi aw thei hian ka ringlo. A hmui senno chak mai, sathau eizo hlim emaw tih tur khawm a mawm hlap mai te, a hnar ngul ding vah mai, a bahsam thlahniang te, a sanzawng tawk em em mai leh zun leh ek neilo ni mai awm a a fuke no leh a mal vawng tha te chu ka tan hian a mawi chuangin ka lung adum ngei mai. Ka mitah chuan an sawi hmeltha Lalnu Thelma leh Aigupta Lalnu Cleopetra te pawh hi ani ai hi chuan an hmeltha bik chuangin ka ringlo. A hmel chuan pawi hi a sawilo hliah hliah a, sual hrelo awmin a mawi a, rilru chhiah leh rilru sual pu thei hian a mawi mawlhlo. A chetzia nungchang leh hawiher reng a mawi a, a thiante zingah pawh a langlarh bikin midang pawh hian tha anti ve hle thin.

Kei Puja chawlh hmang ka ni a, ani chuan chawlh a nei ve lo. Chhunah sikul a kal a, kei a rem rem thawkin ka inhlawh ve thin. Zantin ka leng a, a bula awm a nuamin min ngaihsak a. hetiang reng reng a ka rilru luahtu ka la tawng ngailo a, ka tawng tawh ngai bawk hek lovang. A chhan chu “Hmangaih hmasa ber chu rilru ah a thi theilo” anlo ti si a. Chutia zantin sazaw rahtlan tlan taka ka rim sek hnu chuan zankhat chu ka lo nghahhlel em em mai, mutmawh men mawh a ka lo hman a, ka rilru kam u tut thintu, hriat ka chak a, ka huphurh bawk si, a ngaihdan chu min hrilh ve ta a. “KA HMANGAIH CHE” tiin… ka va han hlim tak em, kawihher nawk a a hmuiah khan fawh nghal mai ka duh, mahse, ka insum hram a, a nu kan piah lawkah a awm vet lat si. A la reiloh tehreng nenzan dar 9:00 alo ri leh der tawh. Haw zai ka rel a, kawngka bul mai chu ka chang tawh biklo, an kawmchhak thimlai thleng min rawn thlah a, kal leh mai tum a a inher lai chuan a kutah chelhin ka pawt her a, ka kuai a, a hmui no em em mai ah chuan ka fawp sak a, ka fawp ta ngei asin. In khamlo leh in ninglotak chuan kan inthlahliam ta a.

A sei lutuk lohnan sawi pur pur tawh mai ila. Tichuan kan in ngaizawng chu a nit a der a, thian satliah chu kan ni tawhlo tih pawh a nu chuan min hr eve tawhin ka hria. An ina ka len chang pawh hian a lo awmloh pawhin anu chuan tha taka min ti ti puiin a fanu chu naupang mai ala nih thu leh nundan leh hringnun lamtluang zawhdan la thiamlo anih vangin kal-rem dan zirtir turin min fuih fo thin. Anu in min rin em vang hi ani mahna, achungah rilru chhia ka pu theilo a, kan pahnih chauh a kan awm chang pawh hian kan infawp tih loh chu engmah kan ti ngailo. A hma a ka fawh chak tehlul nen infawh hi awmzia tak taka lo awmlo a, zankhat a infawh ngun lutuk phei chuan a da-lup a a hne awm zawk.

October zan hnuhnung ber ani a, kan pahnih chauhin an kawmthlang theihai bukhnuaiah kan thu a, ka kuaha, thil eng eng emawni sawiin rinawmna kan intiam a, kan sikul chawlh a zo tawh a, luh hun anih tawh avangin inthlahna kan siam a, ka dinglamin ka kuah a, ka lama kuai pheiin a hmuiah ka fawp a, ka kut hlei telh telh a, a kawr nghawng ah zen lutin a tangnem mar ralh mai, tuma la khawihloh chu ka khawih a, a khur der der a, engmah phei chu a sawilo,a hnute chu ka khal a, a hmur a rawn mar ta at mai a, a hmuiah ka fawp mawlh mawlh a, kan in ham bawrh bawrh a, pachak inchei emaw tih mai turin kan inkuah tawn tawn mai a. chutia mipa leh hmeichhia han in kuahchuan taksa a rawn lum a, ka kawhte chu a rawn khawng ta at mai, a mamawh chu ka hailo, keuh tluk a suasam mai ka duh, ka sa pup pup hian ka in hria. Mahse, ka hmangaih miau si a, ka hmangaih ber hi a thianghlimna tichhia nula thianghlimlo ah chhuah ka tumlo. Khamlo leh thaw lum pap pap chung chuan ka kut ka thlah a, “duhtawk ang “ ka ti a. ka fawp leh zauh a, ka haw ta a.

A tuk zing ani a, sikul lama ka kal a hun a, ka kal a, lungleng em em chuan JNV Hailakandi chu ka lut a, ka rilru ah Thingdawl Tleitiri lo chu engmah a awm theilo. Ka thiante pawh chuan mak min tia, ka awmdan chu an hrethiamlo hle. A tawpah chuan an insum zo tawhlo nge chaw ei tura ‘Dinning Hall’ kan pan lai chuan min zawt ta phawng mai a, ka hrilh ta hlawm a, ka thianpa puiroh chuan “ ‘Tleirawl leh Biri chu’ engnge an tih kha ? alo phansan ngei ang che. Chutah, hnanglova phuar thei dinhmun a I dinlaiin I phuarlo zui ani a” ati a, ka rilru chu a hah ve khawp mai. Rilru hah viau mahse awmzia a awm chuang silo. “ vawikhat tal chu han keuh thal tur che nia” a tih zawm a, alo ui khawp mai a. “I zang a zaw anilo maw?” ati a, “zaw bik nang, ka insum mawle” tiin ka chhang a.  Dinning Hall kan lut a, chaw kan eilai pawh chuan “u hav lost a great opportunity” tih bak a sawilo. Chaw kan eikham a, kan haw phei a, min fiam in min chhaih sup sup hlawm a, a nuamlo duh khawp mai.

Hun leh ni a ral a, krismas ani a, Board Class kan nih vangin ka haw ve thei silo. Phone ka neilo, ken luh phal ani bawk silo. A chang chang chuan a nu phone ah kan zirtirtute phone hmangin ka be ve thin, mahse, zirtirtute an awm ve reng a, engvak sawi theih ani silo. Lungleng reng reng chuan hun ka hmang a, lungngailo tur leh ka haw hunah hun hlimawmtak kan hman zawk theihnan tha taka lehkha zir turin min fuih ve thin. Krismas a zo a, kumthar ani a, lungleng reng reng chuan hun ka hmang a, march a rawn ni a, kan ekzam a, ekzam kan zo a, ka haw ve ta a, a tawp a tawpah chuan Navodaya Hringnun chu ka mangtha thei ta hram a.

ka haw a, kan khua ka thleng a, Phone ka lei chho nghal a, zanah chuan ka call a,tha deuhin min chhang a, ka len duh thu ka hrilh a, ka zuk leng ta a. ka rin ang anilo, mi 3 hi anlo leng ve a, ka luh hma chiahin an lo lut hi alo ni a. ka han lut thut chu min en hraw hlawm a, engmah sawilo chuan ka thu ve reng a, ka beisei angin min lawm lo a, ka beisei angin min chhawn heklo. Lungawilo tak chung chuan ka haw ta a, a rawn fawn a, ka chhang a, mahse, engmah a ang chuanglo. “I mawl em mai, ngatinge I haw daih a, ka thiante annih kha, I rilru a te lutuk” min ti hrep zawk a. mak ka ti hle mai. Mak hi ka ti tawp theilo a tawngdan kha ka awihlo zawk. Khatiang awka vin kha a hmang ngailo asin. Lungdamlo deuh chuan kan in mangtha a.

A tuk ani a, a nu bawk chu ka fawn a, a nu chuan min chhang a,  fawn a neih tawh thu leh ama nambar a be turin min ti a, a nambar chu min pe nghal a, engtik atangin nge aneih tih ka zawh chuan “January daih kha ani tawh” a ti a, “a thianten an leisak a” tiin a chhunzawm a, mak ka ti hle mai. Thil awmzia ka hre thiamlo, phone a nei a, min hrilh lo a, min rawn fawn ngai bawklo a, ka len pawhin min ngaihsak tha lo. Mak ka tiin ka rilru ana a, mahse, amah ka mawhchhiat phallo, athiannu, an kawmchhaknu hmu turin ka kal a, thil awmdan hrilhin thil awmzia ka zawt bawk a. a thiannu chuan a “hreh hle mah ila, I la hre awm tho si a” ti a tannin a sawi tan ta a. min lo kawp reng chu niin, krismas laikhan tuna a ngaihzawng nen hian intawngin sex te pawh an lo hmang dun fo tawh a, kei hi chu lehkha zir ka nih vangin ka thau sawr tumin min lo kawp mai mai kha alo ni a. ka rilru na lutuk chu ka bim mup mup a, ka chau vek ni ber hian ka hria.

Ka rilru ana in ka ngaihtuahna a buai a, theihnghilh ka tum a ka thei silo. Huat ka tum ka theilo. Ka thil tawh ah hian amah mawhchhiat theiloin keimah ka indem a, ka lo hmangaih kher kher chu ka inchhir a, mahse a sawt tawh silo. Inrinni zan ani a, inkhawmbanin ka fawn a, thil awmzia ka zawta “I zeilo em mai” tih chiahin min chhang. Kan inthen chu ani ta der mai. Na ka ti, ka hmangaih vang zawk ani tih hrethiamlo in Zeiloh vangah ngaiin duhthlanna diklo a thlang ani tih a inhrelo hian min tina lehzual. Ka hmangaih em em, fawh pawh ka fawh phal mangloh chuan pawnchhe hnawl takin min hnawl a, ka hmangaih miau a vangin amah ka dem phallo. Ka chunga a thil tih zawng zawng, ka biak chang a min chhan duhlo te leh thil engkimah chuan amah ka dem phallo, beiseina ka lo in siam san lutuk vang nia hria in keimah ka indem fo thin. Hun ka lo hman pui tawh ah khan keimah ka indem a, ka hlutna thapral ni hian ka inhria a, ka inchhir ngawih ngawih ni ber hian ka hria. Ka thianpa in “ I hmangaih vang ani tih a hrethiam chuang lovang, bei hmiah rawh” tia min hrilh te kha ka hrechhuak rum rum a, mahse, hemi kawngah hi chuan ka inchhirlo, nakin ah ka hmangaihzia hriatthiam tir tu ala nih ka ring tlat zawk a…

Kan inthen atanga thla thum ani a, Ka fawn a ri ral ral a, ka han en a,  a thuthawn hi alo ni pek a “I dam maw,I Ngaihawm thin khawp mai” tih hi ani a, kei chuan “Dam e, Nang zawk a lawm ngaihawm”ka ti ve a. “Ka rai a” a rawn ti leh a, kei lah pek chu ka sual a chhuak thut a “Infawh in a rai theihlohzia chu a hrechiangtu kan ni e”tih chiah hi ka thawn let ve a. A hnu reilote ah chuan “I sual reuh em mai a”tih hi a rawn thawn leh a. “nang a lawm fel “tih chu thawn leh in thuthawn chu a thiante a hmuhtir ka hlau deuh a ka fawn ta zawk a, a la rang kher mai. Engkhaw sawi set set lo chuan “ehem, kha Kei aia zei I ngaizawng a I puar pep ani maw?!”ka ti a, “sual viau suh aw” min ti a, “Hmeichhia anih chuan ka lo nghaklian ang e”tiin ka dah ta zawk a.  thuthawn lamah a tuan leh ta a , “ min tih dan chu ava na deuh ve” a rawn ti a, kei chuan “Bawihte, hmanah leh tunthleng hianilakha rilru chhia ka la pu ngailo. Ka tihdan che hi na itih chuan min tih dan kha ngaihtuah teh, ‘ANA ASIN’ , ka chan hi, kha zan kha ila hria em? October Ni 31 2010 zan kha. Kha zan ah khan tuna I fa pai mek siamtu ang tho hian chakna nei ve in I parmawi tlan a nawmsipbawlna khuma zalh ve che hi ka chak vet ho asin, mahse, chu ka chakna chu tih puitlin ai chuan I thatna zawk tur ngaihtuahin ka insum zawk asin. Tunah, hlim deuhin I rai thu min rawn hrilh a, hlim viau turah min ngai ani maw? thildang chu ka sawilo mai ang”. Ka ti a,fawn ka dah ta.

Hun a liam a, tlaikhat ka inhlawh haw lam chu kawnga ka kal lai hian ka hmangaihi chu a hnung a naute pua in tap chungin a rawn kal a, kahmulo der a, amah pawh chuan min hmuh chuan a leh hawi daih a, a pasal nen inhau in an inthen hi alo ni a. ka khawngaih khawp mai a, tihtheih ka nei tawh silo. Vawikhat pian ve mana nuthlawi neih ka tum silo, a chan chhiatzia ka hmuh chuan na ka ti a, ka khawngaih lutuk chu ka mittui a thla ve hial a. zawitein a hriat phakloh tur chuan “BAWIHTE, ANA ASIN, KAN CHAN HI” ka ti sap a, ka kalsan ta a..

H.zate

Hmar Rûn,

Thingdawl

Hzate93@gmail.com

http://www.hzate.wordpress.com/

Nido Tania
Kan hriat theuh angin hmanni maiah khan India ram khawpui Delhi ah Arunachal tlangval Nido Tania chu chi inthliarna/inhmuhsitna (racism) avangin mi kut tuarin a thi a. Arunachal hnam mai ni lovin Northeast mipui, a bikin thalaiten, nasa takin an tuarpui a, an protest a ni tih chanchinbu, internet leh TV ah te kan lo hmuh kha.

Hmuhsit Northeast Mite Tanrualna
NE mite hi kan hmel leh culture a danglam bik avang leh tawng kan thiam that loh avangin Indian ni ve tho mah ila Indian dangte hian min en hrang em em a, an mit ah phei chuan tumah hi kan danglam awm love. Naga, Arunachali, Tripuri, Mizo, Manipuri, etc min hmu inang put mai ni awm tak a ni. Chu vang tak chuan hetiang thil duhawm lo hi tu chungah pawh a thleng thei a ni tih hriain NE anga tanrual hun leh thlavang inhauhpui hun a ni a. Media hrang hrang hmangin protest pawh a tam hle a nih hi.

Khawnge Mizo Thalaite?
Mizote hi communitarian kan ni. Kan Mizopui te lakah chuan that pawh kan tha narawh. Mahse, hnamdang laka that chhuah hi harsa kan la tiin kan thliarkar rilru hi kan kalsan mawh hle mai. Hnamdangte chim buai lohva Mizo hlang (deuh thaw) anga state kan neih vang pawh a ni thei e. Hnamdang zinga tel leh hnamdangte kan zinga han tih tlangnel kawngah pawh kan hnufum em em a ni.

Nido Tania thih avanga kan NE-pui thalaite an protest mup muplaiin Mizo thalaite thawm erawh hriat tur a vang pharh mai. Nula pakhatin “An Open Goodbye Letter to India” tih thupuia hmangin a blog ah thu lungkuai zet mai a ziak a. Bangalore lam unaute an che tha deuh a, NE anga protest na ah NU Rini Puii chuan thuchah tha tak a sawi ve nghe nghe a. Ka thu dawnna hi a dik a nih chuan Delhi lama protest na ah pawh Mizo chu kutzungtang thliaka chhiar tham lek an ni awm e. Pune lamah pawh protest rally neih a ni a, Mizote kan nil niin ka hria a, information kan hmuh that loh vang pawh a ni mai thei. Facebook lama Mizo group lian ber, Special Report ah Nido Tania chanchin mipakhatin a post comment tu tam berin tunge Nido Tania, eng thil nge a chungah thleng tih pawh kan hre lo em em maite khan Mizoram (Aizawl) bak hi kan ngaihven lo em ni aw, tih min ngaihtuahtir rum rum mai.

Hei Hi Inzawt Teh Ang
Mizo thalaite hi kan tawm-im lutuk deuh lo maw? Leadership role play tur khawpa quality nei tha si hian mahni leh mahni hi kan in awm tlei lutuk deuh lo maw? Hetiang chuan regional, national, leh international level ah platform tha kan chang ve thei meuh dawn em ni?

Mizo Thalaite Tan Chona
Kan thenawmte chunga thleng thei hi kan chungah pawh a thleng thei a ni tih hi i hre lul teh ang u. Solidarity rilru puin, kan quality tat hriam chung zelin, mite thiltha tih thlir liam mai mai lovin, a titu, mite hruaitu, tihhmuhtu nih i tum teh ang u khai! Mizo thalaite i tang deuh teh ang u. Kan puan ven i sawi chhing deuh teh ang u khai!

(Kan hnam deuhsawhna emaw, kan fellohna emaw tarlan ka tum ber a ni lova, hma kan sawn zel zawk theih nana ka ziah ve theih tawk tlemte ka’n tarlang ve mai a ni.. )

Eng a ni?
Vaiho sualzia leh mawl si zia hi; Mizoram awmna pawh an hre lo. A tawng thei tawh apiangin, “Nepali in ni em?” tiin min zawt chamchi a. Tlema hre zau deuhin, “Chinese nge Japanese in nih?” min ti thul. Kan ngaihsan em em Korean kan an thu erawh an sawi lang duh ngai miah si lo (lol). Hmar chhak chanchin hre ve deuhin,“Manipuri I ni ti raw?” min la ti khanglang bawk.

India ram khawpuiah kan nulate an pawngsual fo va; khawiah emaw chhuak ila, “Chinky” tiin min au el tawk lah bo lo. Sawi tur a va tam em! Heng zawng zawng hi em ni tunlaia kan sawi lar em em REISISS an tih chu?

Babel In sang
Kan Pathian hian hnam hrang hrangte’n tawng bil kan neih nan Babel in sang sak mup mup chu a tihchim tak avangin; India rama cheng niin, India khua leh tui ni mah ila, kan hmel leh kan tawng erawh a danglam nasa mai si. Keini lahin hnam tawng (Hindi) zir tum hek lo, a tam zawk phei chuan kan la ngainep em em zui leh nghal. Chu achhapah kan thlahtute atanga danglam ta chu, English kan han hman te lah changkang tia kan lam nalh poh leh kan Indian-puite hian an hrethiam lo telh telh zawk si!

Chinky tia koh kan hua maw? Vai-chhia titute kan ni em kha?
Khawchhak lam unaute chu ‘Nghapih’ tiin rukruk ching leh damdawi tha lo zuar hrat em em vekah ngaiin, mi tam zawk chuan kan ngainep em em a. Kan hmarchhakpui Manipuri-te lah ‘Chalrang’ tiin an chawhmeh ui leh rimchhiatzia sawiin, zirna leh infiamnaa kan tluk miah loh chung pawn kan ngaisang em em miah lo te hi a mak phian! Kannadiga, Punjabi, Tamilian, Bengali, ladt., an nih leh nih loh pawh hre hrang bik lova ‘Vai’ tia hmusit taka kan koh thin te; duhthawh fal thenkhat phei chuan ‘Vai chhia’, ‘Vai ngal ria’ tiin kan phak tawkah kan diriam fo a ni lawm ni?

Kan ram thirchhia leh hluihlawn thil hman tangkai ngaihna kan hriat loh kha vaiin taima takin an khawnkhawm a. Vai thirchhe zawng leh cooker chhe siam thiam phei chu kan ngaihsan lohzia leh van sanzia chu hretu vek kan ni e. Thirchhe zawng tam zawk phei chu zu rui phur deuh chuan hmu zuamin pawisa dil bakah, lo vel duh tawk pawh tun thlengin kan hmuin kan hre chamchi a nih hi!

Kan danglam alawm
Nia, sawi belh hran a ngailo. Kan pianzia, kan hmel, vun rawng, incheina, ei leh in duh zawng, sakhua leh leh kan ngaihdan engkim a danglam vek. Mahse, India rama chengin India sawrkar chawm hlawmin kan la khawsa rih tlat si a. Engtikawng mahin (tuna kan ram dinhmunah rih chuan) Mizoram hian India sorkar ngheng lo hian ram kal kan siam a rinawm rih bawk si lo.

Chuvangin zirna in sang leh tha bawhin kan chenna ram atangin India khawpui hrang hrangah kan cheng vel a, hna kan thawh a ngai ta a nih hi. India ramah hnamdang zingah, an khuaa kan chen a bang mai dawn lo.

India khawpui lailiaah…
Ngaihtuahna dang pu miah lovin India ram khawpui khawi berah emaw bazaar lun laiah dingin han hawi vang vang la. Hmarchhak nula tlangval I hmuh khan eng ang mi nge I hmuh le?

I hmuh dan tam zawk tur chu – sam rawng pangngai pu lo, phir kual tlu-awn-ding seng sung mai, vun eng pik piak, mawngfual leh thuamhnaw mawi ang reng mak danglam deuh deuh, tawngchham tak tak inbel I hmuin ka ring. Hmarchhak mite hetiang vek an ni ka ti lova, a tam zawk erawh kan ni tlat. Khawtual mite inchei uchuak an lo awm ve a nih paw’n anni anga inchei tur kan ni em ni? An khua a ni asin. Keini zawng an aia uchuakin kan la inchei ta lehnghal!

Hmarchhak mi tam zawk hi chu kan veng leh khuaa kan inbel ngam miah loh leh kan lan chhuah ngam reng reng lohin kan inchei fo thin. India ram khawpui, mi tam zawk, Hindu sakhaw zui; inlafekfawn leh rilru zim em em mit atan zawng nangin I hmuh aia a let tam khan hmarchhak mite an hmuh dan chu a danglam dawn tih hre reng ang che.

Mizoram an hre lo!
Nia, vai tam zawkin Mizoram an hre lo, mawl tak an ni I ti ngawt dawn em ni? I ti dik chiah, mahni ram chanchin pawh hre lo lehkha zir sang tak tak an tam mai.

Mahse, India ram pum huapa chanchin chhinchhiahtlak leh zirtlak Mizote hian kan pipute atangin kan hnutchhiah tawh em le? Ram pum huapa mi chhuanawm leh hmingtha engzat nge awm tawh? Kan hnam a naupang, sawi thui a ngailo; mahse kan thenawm Manipur erawh hre lo an awm mang miah lo thung asin. Mizoram an hriat theihna tur chuan kan zirna leh kan hnathawhnaah mawhphurhna sang tak kan nei a ni tih I hre reng ang u.

In luah tur hmuh a har!
Leh ta zel chuan. India ram khawpui thenkhatah hmarchhak mite tan in luah tur hmuh a har hle. Mi fel tam zawk kan awm, mahse mi sual tlemte avangin kan hmel a chhe fo. Hmarchhak mite min sawi dan hi kan hre vek. Mi in luaha awm dan tawk kan hre lo, thian kan khawi dul dul a; a tlangpuii kan bengchheng viau bawk thin. Thalai tam zawk lah zu in thiam lo, thenawmte zahpah leh ngaihthiam nachang hre miah lo an awm bawk.

Mahni ringawt inngaihtuah thei kan ni lo. Khawvel a awm chhung chuan kan naute leh zel pawn zirna leh hna avangin India ram khawpui an rawn pan zel dawn. Tuna I in luah leh I hnathawha I awmdan mawi avang khan I nau te tan kawng sialtu I ni tih inhre reng ang che.

Ka tawnhriat
Kum thum chuang hret a ni ve ta reng mai, ka hna avangin scooty/bike khalhin ka chenna khawpuiah hian ka kual ve ta a. Office kala, thuamhnaw pangngai tak inbela lirthei ka khalh hian vawi khat chiah traffic police-in min man a. Chu pawh kawng kual lutuk tlan ngai, a diklo zawng mi an tlan thin avanga ka tlan ve tuma min man a ni a. Office chawlh changa thuamhnaw pangngai lutuk lo, kekawrbul emaw haa ka inkhalh chhuah erawhin vawi thum vawi li lai traffic police hian min tiding tawh thung.

Ka tawnhriat hi a dik ber e ka ti hauh lo, mahse hei erawh ka sawi thei. Pangngai taka ka inthuam leh pangngai vak lova inthuama bike ka khalha danglamna ka hmuh hi.

Hei vang hian engtik laia pawha smart tak maia inthuam ap reng tur ka tihna a ni chuang lo. Mahse, mi te hmuha thuamhnaw hmuh nuam leh zahawm (dissent dress) erawh a awm a. Uchuak leh over lutuka inchei kher hi a tul lo. Ka incheina a nia, ka thu thu ti vei thin mah ila, mi rama cheng, tual mite aia danglam leh an mit fukna kan ni tih hre reng chunga fimkhur leh zahawma inchei a tulzia ka sawi duh vang mai a ni.

Kristian Nunmawi
Khawvel a awm chhung chuan, Mizoram hi India ram chhungah a awm zel hmel si a. India rama thlamuang taka chenga, kan danglamna avanga Pathian malsawmna kan dawn tam takte hria a, Isua Krista ringlotu maktaduai tam tak zingah hian Kristian nunmawi nunpui zel ila. Mizo-Kristian nun, inngaihtlawm leh thuhnuairawlh taka kan zirna leh hna te zira thawkin; kan ram leh kan hnam tan kan awmna hmun theuhah kan danglamna te hi malsawmna min petu atan I hmang zawk zel ang u hmiang.

Khawhar in kan kal haw lam a ni a, a hma atanga lo inthurual ta na chu remchang a awm mai, ka thiannu chuan min biak a, ‘Aw’a ti a, kan inkar hmangaihna bul tanna chu a ni ta.

Mihringa hmangaihna lo piang atanga piang chhuakin, hmangaih taka chawilen leh enkawl ka ni a, ka nun liamta ka chhuikir theih chin atang pawhin kawng hrang hranga hmangaihna ka dawn zawng zawng hi sawi sen a ni lo. Chung piahlamah ka dawn hmangaihna te hi ka phu vanga dawn an ni lo asin. Chutiang khawvela seilian ta chu hmangaihna bual at a ka awm hi inthiamlo tur niin ka inhre lo a, ka dawn thin hmangaihna hlu tak atanga ka zir chhuah hmangaihna chu lemchannna hmanraw rapthlak tak a ni thei tih ka ngaihtuah ngailo pawh inthiamlo tur niin ka inhre lo.Khuanu zahngaihna hnuaia seilianin, an sawi nulat te pawh ka lo hre chho tan a, phak tawk incheina nen hi chuan darthlalang hmaah pawh ka lawm ru ve hle thin. Ka khawvel hun tawn chhoh chuan ka hringnun hun hlimawm lai ber hmachhawn turin min buatsaih mek a, chumi ina a ken tel pawimawh tak hmangaihna luipui dai tur pawhin ka nun a inpuahchah mek a ni. Mahse, a hunlai khan chutiang tak chu a ni tih zawng ka hre bik lo, tun tlai khaw hnua ka han chhui let hian ka hrethiam ta deuh chauh zawk a ni.

Nia, Siamtu siam dan phungah‘Mipa ah leh hmeichhia ah a siam a, inhmangaih tawn a, inkawprem turin’ chu chu Siamtu remruat, sual kai lo a ni lo vem ni? Zirchiang a duh thlang tur chu ka ni nameuh mai. Mahse, famkimlo hringfate zingah famkimlo chunga hmangaihna dawng thin hian eng thlitfimna nge ka hman chuan ang? Ka dawn thin hmangaihna chu ka phu vanga ka dawn ni ta bik lo chuan; keipawhin ka hmangaihna chu ka duhzawng tlangval hnenah ka hlan a, chu ka hmangaihna chhan a a awm ni a ka hriat tluka hlimna kha nei leh thei hian ka inring lo.

Chutiang chuan kan inkar hmangaihna chu lo tiakin, a thang lian chho ta a ni. Kan inkarah ka han ti tak na in, ka ngaihdana kan inkarah a ni a, tun hnu a ka chhui kir leh hian keimah chauha hmangaihna bul tan ni zawkin ka inhria a, hetia sawithei chu ka ni lo. Mahse, a hunlai khan chu chu ka hriatthiam dan a ni a, ami hmangaihna chu ringhlel lam zawngin ka ngaihtuah ngai lo hrim hrim.

Khawvel hun inher zelah phak tawkin hmangaihna khawvel chu kan han hmang chho ve a, thawnthubu a kan chhiar lungkuai leh ngaihnawm ang hi a lo ni ngawt lo tih te chu atak a zir chho in, a changin kan hlimpui a, a changin kan nawrhpui a, intih lungawi loh viau tum te kan nei a, engtin emaw kan in thawidam leh a, a changin thiante ti ti titamtu kan ni a, a changin an hlimpui ber te kan ni thung.

Thiante nen lenvah nikhua kan nei thin a, hlimawm ka ti thin. Chung nikhua chuan ta neih deuh ka tum thin a, a chang hi chuan ka hnawk tep thin ta awm e. Chutianga an han chhuahvah takah chuan zu in ve zeuh chang te pawh an nei thin a, a bikin Pathianni tlai len hi chu zu dawrah an tawp tlangpui, chung tum chuan inthlahrung deuh hian ‘min lo nghak lawk rawh’a ti thin ang.

Vawihnih khat ka nghak tih loh chu ka hawsan mai thin. An hunlai ngaihtuahin thiltih awmlo lutuk a ni lo a, ka khap ve tho nachungin ka khap na lutuk ngai lo. Tin, tlema an han in hi chuan phur tak hian an lo leng ang a, zan khaw tairek thleng hian kan hlim pui thin asin!

Hmeichhe dang a ngaihven awm hi ka hre lo a, chutih avang chuan min duh ta ber erawh chu a ni bawk si lo. Ami ngaihdan hi hriatthiam har ka ti thin a, ka zawt ve thin. Mahse, ka zawhna ang tawk a chhang a, han chhuizui tur a hnutchhiah ngai lo. Hmangaihna tih vel hian a lung a len em em lo anih loh pawhin hmeichhia hrim hrim hi a rilruah an tla na lo ni hian ka hre ber.

A chang hi chuan ka duh aia a lerh tum a awm a, mahse, mipa zawk a ni a, hmeichhe dang a lo chhaihfiam chu chuti taka hawthei niin ka inhre si lo, khawilo chhuahdun nikhua ah a nghaktu ah ka tang fo a, engemaw avanga in tih lunghnur tumin a tlawm zawkah ka tang bawk a, ‘mipa zawk a ni a, a tlawm hreh thin te pawh a ni mahna’ ka ti thin.

Mahni phak tawkah duhthu ka sam thin a, Ani min duhna chuan ka duhthusam a pha lo hle hian ka hre thin. Kan awmdan thenkhatah hmeichhia zawk mah ni ila, chhuahchhal ve deuh zauh chang te hi ka nei thin a, mahse, engah angai lem hlei lo a, a ruk tak chuan ami hmangaihna chu khingbai deuh ni hian ka hre thin a, chung han fiah chhuak tur erawh chuan ka finna hian a pha bawk si lo a, ‘ka duh fir mah mah a ni ang e’ ti a inhnem lungawi chang pawh ka ngah thin.

Chutianga inzui ta fo chuan chhun leh zan duhthlan theih loh chang a nei fo a, a hmun hma pawh duh thlan reng theih a ni lo. Engemaw chang chuan thiante nena intihhlimnaah a ni ang a, engemaw chang chuan khawilo kawngkam hmun reh takah te pawh a ni ang. A chang chuan pawl hnatlanna hmunah te a ni a, a chang chuan kan pahnih chauh a ram hnathawhna hmunah te a ni bawk. Chung karah chuan ka zahawmna ka vawnhim reng theih loh chang a awm a, ka vawnhim duh kher loh chang a awm bawk thin.

Hriat loh karin hun pawh a liam chak a ni ang. Kum a hlui a, a lo thar leh a, kum chhiarah kum thum zet kan lo chhiar zo ve ta reng mai. Hunin min kal thui pui ang zelin kan inkar nun pawh a kal thui zel a, Mipa in nula an ngaizawng a, an rilru leh ngaihtuahna a an umzui ngut ngut hi a tak anih chuan hmeichhia pawh kan lo ni ve tho a nih tak hi. Mite chuan ngaihzawng an nei thin a, kei erawh chuan ka atchilh a ni.

An sawi thin,‘nikhua lo rei zelah taksa leh rilru pawh inthlak danglamin, duhzawng te pawh hi a inthlak ngai’ tiin, mahse, ani ka duhna chu inthlak a hnehin a zual zel a, ka hmangaihna chuan ka duh bak thlengin min hruai ta a, dai loh tur thlengin kan dai ta a ni.

Heng hnu hian remchang a awm chuan ka taksa chu a ta a ni ta a, mak taka hnehin ka awm a, keima taksa chungah ngei pawh thu ka nei thei ta lo fo mai. Ka awmdan ngei ngei chu hriatthiam loh chang ka ngah a, ka duh loh kawng ngei mahni duhthlanna si a ka zawh thin te chu a hnu lawka ka nun tihreawmtu a ni fo a, tanpuitu ngai em em mahse tanpuitu au ngam bawk si lo ang hian ka nun chu a hrilhfiah berin ka hria. Engnge maw chang hi chuan innei mai tur angah te pawh ka in mitthla thin a, mahse, ani erawh chuan chutiang lam min hmanhmawh pui si lo. Kan chungchanga thenrual ti ti hriat hreawm ka hre fo a, chungte pawh chuan ka nun dinthat leh duhin min fuih thin. Mahse, ka tum zat zet ka tlukpui lawi si a, chhungte leh lenrual tha te chu sawiloh, keimah leh keimah ka inzilhna te lam chuan tuihawkah a luang ral hnem ta hle mai.A dika dik chuan a laka ka hmangaihna chu hnukkir a, min hmangaihtu dang beisei pawh ni ila, ka thiamawm alawm, mahse, chutiang ngaihtuahna ringawt pawh chuan ka nun chu min tihrehawm lawi si.

Chutianga kumhnih zet kan inzui leh hnu chuan ka chunga khuanu remruat chu ka tawng baw ta a, fa ka pai ta tlat mai. Beiseina thar ka nei a, ka fa lo piang tur chuan min suihzawm ngei ka beisei a, mahse, beiseina lothlawn a ni. Chutah zet chuan ka nun hlimna leh lawmna vul chho chuan a kir zawngin min kalpui ta. Keimaha a duh chu a hmu kim a, ka lakah a hla tan ta. Ka ngaihtuah chian poh leh mahni inthiamlohna leh insitna in ka khat a, siamthat theih rual lah a ni si lo. Chutiang em em thleng turah ka in ring ngai lo a, mahse, a thleng tlat si, ka duh emaw duhlo emaw mualpho chu a thuaha phurh a ngai ta a, hreawm ti chungin ka hma hun tur ka suangtuah thin.

Keizawng hmangaihna in a din chhungkua atanga piang ka ni ka tih tawh kha. Mahse, ka fa lo piang tur erawh chu dinhmun hlu tak chu ka chhawm tir zo dawn ta lo. A khawvel hun tur ka han ngaihtuah sak hian mahni mai ni tawh lo a, mahni rila rah ngei phurrit siam saktu ka ni tel ta chu rilru a hrehawm tak meuh meuh. Ka lo hlimpui thin hmangaihna chu ka tahpui ta fo a, darthlalang hmaa ka lo lungawi pui thin ka taksa chu nung tlak lo ah ka chhuah a, thih daih mai te ka duh thin. Mahse, thih em zawng ka hlau viau lawi si.

Heng hnu hian kan inkar chuan zuih lam a pan a, a tum reng nge hmundangah hnathawkin min awmsan a, theihnghilh thei lo mah i la, hriatreng chu ka tum ta lo. Ka nun chu dinthar leh duhna nghet tak nen ka thuthluk a, hetih hun lai hian ka nau pai vang nge chu ka hre lo, khawsik ser ser te, awm nawm loh leh insawiselna tur neuh neuh hi ka nei reng mai a, a khat tawkin ka in entir a, damdawi eng eng emaw min lo chawh thin a, thatpui teh ual chuan inhre lo mah ila, min chhawk ve viau thin.

Kum tawp lam kan lo hnaih leh tawh a, zan boruak pawh a thiang nuam leh tawh hle mai. Ralkhat hriat phak tawk ah fak hla sak ri a ri riai riai a,

‘awmlai vei leh lusun fate chantawk hi dawn ve teh,

Hnutiang mual liam hnu ngaiin an tap e’ tiin.

Damdawiin khumah ka mu a, hun liamta leh ka tun dinhmun te nen chu hla chu ka ngaihtuah chhunzawm a, kan hunpui neih ang chhun chhun hlim taka kan lo hman liam tawh dan te, hmangaihna in ka mit a lo tihdel dan te, ka chan tur dawn lo a min liamsan tak dan te chu thawnthu ngaihnawm an chang zo ta si a, kum dangah chuan hmangaihna ni a ka hriat nen khan ka lo hmang thin a, tunah erawh chu hmangaihna chuan min hnuchhawn san ta si. Lungleng taka ka lo ngaihthlak liam ve tawh thin kha tunah zawng nunhlui min hriatchhuahtirtu a nihna ringawt pawh tawrh hrehawm a ni ta.

Chu natna khum atang chuan damin ka tho chhuak ta lo. Ka fa pawh damin ka hring lo a, keipawh mumalin ka harhchhuak zo ta bik lo. Mumang nen ruaia hun engemaw chen ka hman hnuah ka nunna chuan he taksa lainatawm tak hi a kalsan ta si a, Ka pian hma atanga ka hun tawp thlenga hmangaiha min enkawltu te ka hnutchhiah theih chhun chu ‘AIDS vei taksa leh chumi avanga fa lu hloh’ a ni ta.

Hetiang nun hrehawm tak paltlang hi ‘Siamtu min siam chhan a ni dawn em ni’ tih te ka ngaihtuah a, ka lo atchilh hmangaihna chu atchilh atthlak a va ni em, ka umphak ngai loh tur um khan ka nun ka lo thap a, mihring lam thlirna atang chuan natna tihbaiawm tak AIDS avanga boral dun kan ni thei e. mahse, kei ka tan chuan ka lo atchilh thin hmangaihna avang zawka AIDS chu hlawh chhuak ka ni. Keia thu nise, thihchhan ziahna ah te chuan ‘Hmangaihna’ tih hi ziah ka duh asin.

Hmanah Khawhar in atanga ka hmangaihna chu chhem nungin tunah chu hmangaihna tawpna atan Khawhar in bawk ka hnutchhiah ta. Hmanah chuan hmangaihna rochung haw ni a inhria in hlimna luangliam nen zan ka mu a, tunah chuan mihring te tana rochun theih hnuhnung ber thing ‘KUANG’ chhungah inchhirna tawp lo a inchhirin zalh ka ni ta thung. Khing hun liamta zawng zawng khi ka taksa chhin hnan tu kilhbehna chhut rik kauh kauh lai chuan ka ngaihtuah kir leh a, chu kilhna chuan ka taksa chauh a kilh hnan a ni lo, ka thlarau nen chatuan atan min kilh hnan ta a ni.

Nimin March ni 4, 2014 khan kan college-ah tul tiin ka kal a. Chutah chuan professor pakhat, Pi Teresa Clark ka hmuh a tul vangin a office kawngkhar ka va kik det det a, min ko lut a ka thu ta a. A thil hriat a sawite chuan minti lawm hlein a mah min nel tir phah nghal hle mai. A office ka chhuahsan hnu erawhin thui tak min ngaihtuah tir zui chiang kher mai.

Min ko lut chu thuthleng min kawhhmuh a, ka thu ta a. Ani chuan, “Kan inhmu tawh em?” a ti nghal chawt pek a. Kei chuan kan la inhmuh awm ka hriat loh thu ka hrilh a. Ani chuan min hmuh tawhna nei tlat a a inhriat avang chuan min zawt chik angreng viau mai a, min nel sa sarh reng bawk a tichuan leh, “A nih Mizo i ni em?” min ti ta phawng mai a ni. Ka phu zawk lek lekin ka hria. USA kum heti zat ka awm ve tawh chung hian tumah ka hriat ngai lovin, “Mizo i ni em?” min la ti ngai lo. A lawmawm dangdai teh asin.

Ka thil tih tur ka tih pah chuan kan titi zui zel a. State dangah rei tak a thawh hnuah a pasal kan khaw lam a an sawn vang a a insawn ve thute a sawi chhova. A class neih hmasakber te chu mahni inhriattirna (self introduction) nei turin a tih a, “a mal mal a kut phar a ‘Kei hi Chin Hills, Burma atanga lokal ka ni,’ an ti zel a. Maryland state a ka class lak hmasakber chu Chin Hills a mi vek an ni ta a nih chu; mak ve deuh a ni,” tih chu tui takin a sawi siam siam a. A hnuah nasa takin research a neih tak thute sawiin, “India a Kuki, Zomi leh Mizo te hi Burma a Chin-te nen hian mihrang inni lo a nih hi. British ho ziak lehkhabu hluite pawh ka haichhuak a, ziak hrang tam tak ka chhiar a– chi khat, hmun hrang a chengten identity hrang hrang in lo hmang mai a ni tihte ka hmuchhuak asin,” tiin phur takin a sawi chho ta zel a. Ka lo sawi thin fo ang a nihavangin kei tak mai chu ka phur ta nek a, kan titi tui chho ta hle nghe nghe a ni.

He ram USA ah hian hnamdangin, “Mizo i ni em?” tia min zawh vawikhatna a nih bakah, a sawi zel danin inneihnaah, Pu Hminga Hmar-te nen dawhkan kan lo kil tlang tawh a ni tih thlengin a sawi chho ta zel a. A hriatrengna pawh a tha takzet a ni. Chin Hills a Lai (Pawi) ho te, Paite-te leh Kalay lam Lusei tawng hmang Tahan mite chuan an nel em em thute chu min hrilh zel a, mitthi vuinaah te, inneihnaah te a kal fo thin thu te chu min hrilh ta zel a ni.

A sawi pakhat lawmawm ve em em mai chu, “American, heta US a piangte ai hian heta lokal hnu a English zir chawp ho hian tan an la peih a, lehkha an thiam chak zawk fo. Immigrant hrim hrimah Chin hills a mite leh Mizo te hi lehkha in thiamthei ber,” a tih kha a ni awm e. Zohnahthlakten mahni chipui hnamdang ang lek lek a kan inen fo lai a vun var hnamdangin, research nasa tak a a neih hnuah tute nge kan nih a chiang em em mai hian Zohnthlakte hi kan inenchian a ngaih zia min ngaihtuah nawn tir chiang kher mai.

Post ka submit hnuhnun ber atang khan kum a liam dawn hial tawh ang em aw? Kan rawn thai kual ve leh mai mai teh ang. Mahni inhmangaih chungchang ziak daih teh ang. Bible thu nen chuan a inmil lo ngawt ang!

Nu leh Pa, mahni fate hmangaih lo chu an vang viau ang. Mahse, Mizo te hi chuan kan ti lutuk em aw ka ti. Mahni pawh inhmangaihna chang hrelo leh hun pawh neilo in, kan fate kan hmangaih leh duat lutuk hi an puitling theilo ni ber in ka hria. Khawthlang hnamfing leh upa ho khu chuan an fate kumtling an nih chuan an kutah mawhphurhna an dah ngam a, anmahni inenkawl turin an phut tlat a. Nu leh pa in mawhphurhna fate kuta an dah ngam tlat chuan naupang tan pawh mahni kuta din tumna a lian ngei ang.

Mizo te ve hi le – kan fate phaiah leh phai lo ah te lehkha zir turin kan dah a, nuamsa takin. An rawn zirchhuak a, a then phei chuan an rawn zirchhuak mumal hlei lova! Hna a vang tawh si a thalai lehkhathiam tamtak, hna neilo, hna zawng peihlo, nuamsa laklawh, nu leh pa neih chen a tal mai mai kan hung teuh tawh anih hi.

I fa kha ring ngam rawh. I rin tlat chuan a rinawm ang. I rin tlat a a kuta mawhphurhna, in chhungkaw sumdawnna emaw te pawh i dah ngam a mi pangngai fa i nei anih chuan thatakin a mawhphurhna a hlen ang. I ring tlat chung pawha a ho hle reng anih chuan i vanduai tihna.

Rim takin hna i thawk a, i fate tan i ti a. Fate tan a thil tih hi a chintawk a awm a ngai. I kum a tam luat hma hian khawvel hi nuam takin hmang zawk rawh. I thawmhnaw awh zawng lei la, i ei chak zawng lei la, i zin chakna ah zin rawh. Kohhran ah leh khawtlangah te inhmang la. Tun atanga kum 20 a liam meuh chuan eng thuam pawh inbel la i mawipui tawh lovang a, i thil ei pawh a tui tawh lo mai thei. Zin tur phei chuan chak a ngai ania.

Mizo zinga ka mi ngaihsan te zinga pakhat titi ka hrereng thin. Tihian a tia lawm ” Ram pakhat a kan zinna ah beach nuam tak ah kan kal a, nula leh tlangval, thalai an zi huai huai mai a. Hmun pakhatah hian sap nupa hi an lo thu dun a, mi chevel chu an thlir ngawih ngawih mai a. An bulah ka va kal a, an chanchin te ka va zawt a. Pawisa an khawl theih veleh khawvel fang a an zin thu te min lo hrilh a. Mahse an hmel kan en thin, an kum a tam tawh si, han zin kual chiam mahse eng thil mah an enjoy thei tak tak tawhlo a” a ti a. Chuvang chuan kan thatlai ngei hian mahni inhmangaih a, nun hi a tha zawnga kan enjoy ve te hi a tul asin.

Mi zawng zawngah he thil hi apply a remlo mai thei, i chhiar ang a nangmah ah hmehbel a rem anih chuan han ti ve chhin teh!!

Naupangte Ka nihlai chuan Nu fing pui pui leh Pa fin hmel pui pui ten ‘Mizo’ hi min hrilhfiah fo ṭhin a, “Mizoram mi chu Mizo a ni mai, eng hnam pawh awm se, Mizoram Khua leh tui a nih chuan ‘Mizo’ a ni” an ti ṭhin. Ka ngaihtuahna a ti thui thei em em a, han hnial vak turin min hmuhsit nak alai a an ṭawng ka hnial phei chuan Ka chan chuan Vai Thirchhe zawng chan pawh a tluk dawn lo tih ka hria a Ka hnial ngai lo. He an pawmdan zulzui hian ‘Mizo’ hi han hrilhfiah ila. Mizoram Khua leh Tui nihna nei chu Mizo a nih chuan Vai te pawh hi Mizo an ni ang a,chuan, amah Vai a NU Mizo te phei chu Mizo diktak ah kan chhal thei awm e. Tichuan, keipawh Mizo Ka ni ang a, mahse, Ka chhungte Manipur leh Mizoram chhevel a awm te erawh chu Mizo an ni ve lo tihna a nih chu. Mak ṭhin teh nuaih e.

Zohnahthlak Hrang hrang te insuihkhawmna chu ‘Mizo’ tih hi a ni ti ila Kan daw tampui awm love. ‘Mi’ chuan Mihring emaw a mi chengte emaw a entir a, Zo chuan Zotlangsang emaw Tlangram a entir bawk, tichuan, Mizo awmzia chu Tlangram a chêng ṭhin Mihringte tihna ang a nih chu. Mi tamtak chuan Mizo hi Kristian Kan nih hnu leh Mizo Union Movement aṭanga rawn piang chauh angin an sawi laiin ṭhenkhat chuan ‘Hmasâng’chhinlung thleng a chhuilut te pawh an awm ve bawk. A eng a pawh chu lo nise, Kan Hming emaw Mizo tih emaw a hming rei leh rei loh ah a innghat lova Zohnahthlak Unau Kan nihna hi a pawimawh ta ber chu a ni. Mizo Union emaw Kristian Kan nih hnu a inṭan /piang chauh pawh nise kan vai hian Thlatu Pakhat nei, Hmarhovin ‘Zang hnar khat a suok’ an tih chu kan ni reng reng. Naute alo piang a, a hming an phuah hma khan nihphung leh nihna a nei sa a, a hming chu Kum Sawm hnu ah pawh phuah se a nihna a hloh chuang lo. Chutiang chiah chuan Kan hming a naupan leh a upat hian Unau Kan nihna a dâl chuanglo.

Ṭhenkhat chuan Mizote hi ‘Chin’ Kan ni ti tawk anlo awm a, an tih ang tak lah chuan an ṭanchhan lah a dik ve narawh. Burma ah chuan ‘Chin’min ti an ti a, anlo khûkpui chiam ṭhin. Chumai ala nilo, Manipur ah chuan ‘ZO emaw Zomi’ kan ni ti a khûkpui tawk an lo awm ve bawk a, a eng a pawh chu lo nise, miin min kohna zawng zawng hi kan pawm vek tur a ni lo. Naga ho hi Mirâwng kan ti a, anni chuan Mirâwng an inti duh kherlo. Tin, Bru ho pawh Tuikuk kan ti mai ṭhin a, Tuikuk an ni tihna ani chuanglo, anmahni ah chuan Bru emaw Reang te an inti daih. Burma a ‘Chin’ , Manipur a Unau Paite te zinga ‘Zo’ emaw ‘zomi’ leh Mizoram a Mizo tih chu thuhmun ani mai lovem ni? Lusei Ṭawnga duhsak leh Hmar ṭawnga ditsak ang vel hi ani mai lo’ng maw? Nihna thuhmun, kohdan dang ani ve mai lo’ng maw?!

Mizo te hi Hnam hrang hrang Kan ni a, chung Hnam chuan Hnam peng annei a, ṭhenkhat ah phei chuan chung Hnam peng ho chuan Chi peng anla nei leh ṭhin. Ṭhenkhat chuan Mizo Union hunlai a Mizo a anlo ziah ho chauh kha Mizo a pawm tawk an awm a, mahse, khang hunlai a an thiltih kha a dik vek biklo a, hmaihpalh anlo ngahin ziahsual anlo nei ve nual tho ani tih hriat a ṭha. An ziahhmaih chiangzet mai chu Gangte ho an ni a, hmanni lawkah an inziaklut chauh anih kha. Tin, chumi bakah chuan Hnam Khat ni si Hnam hrang anga ziah kha alo awm nual a, entirnan: Hmar chhunga mi Pautu leh Hnamte te chu a hrang a ziah an ni a. Heng lo pawh hi tihsual neuh neuh chu alo awm ve awm e. Mizo Union leh khang hunlai a Document te ṭanchhan a kan hman vek chuan thil hi a dikhlel awm e. Mizo a chiang tur hi chuan Hnam ah chian a ngai a, Hnam ah hian Kan chiang em aw?! Mizo hi Hnam emaw ti tawk lah kan tam narawh. Hmar hi chibing kan han ti a, chi a ni lo, Hnam an ni. Chibing chu Hmar chhunga Hnam kaupeng ho chi an ni.

Vawikhat chu Ka zinna ah Police check gate ah min lo ti ding a, Police tawnzau hmapuar ha ngei chuan Uniform pawh ha lovin min lo check a,Ka bula ṭhu ve ngo veng vawng chu a ko a, a Hnam hming a zawt a, ani chuan ‘Hmar’ ti chauhvin a chhang a, Police Duty (indah duty zawk a ni ang chu) chuan ‘Mizo i ni lovem ni, Mizo ti ta che’ a ti a, thu han nei deuh se ka ṭawng ang ka ti deuh ani a, mahse, Kan tlangval a pui roh chu a ngawi zawkah a ṭang ta a ngawi hle hle chuan min chhuah leh ta mai a. Mawl tak tak hi anlo tam ve a, Mizo hi Hnam emaw ti tlat te hi an awm ve a, ni pawh lo ni tehreng se, Mizo pa in Mizopa hnenah a hnam hming a zawh chuan hnampeng zawk chu sawi mai awm tak. Hmar Pa chuan Hmar Pa hnenah a Hnam hming a zawhin ‘Hmar’ tiin a chhang ngailo, Ṭhiek, Khawbung, Lungṭau leh a dangte in a chhang a, Ṭhiek pa in Ṭhiek Pa a zawh leh chuan Ṭhiek ti a chhang lovin ‘Khawzawl, Tuolor , Ralsun, Amaw leh a dangte in a chhang mai ṭhin’. Mizo leh Mizo Hnam inzawt a Mizo Hnam ka ni ti ṭut ṭut ka la hrelo. Aṭulna a awm heklo. Tun Kan dinhmun ah hi chuan Mizo Nationalism nge Lusei nationalism Kan khelh zawk tak pawh hriatthiam a har tawh a ni e.

Mizo Nationalism Kan khelh mek lai hian Lusei nationalism ah kan lut te hi ani mai lo’ng maw?! He thil hi Mizo inpumkhatna tihchhiatnan a hmanraw ṭha ber ani hial awm asin. Unau Kan ni ti reng chunga Hnam tenau zawk te chîmral tumna te pawh a ang lek lek zawk. Hnam tenau deuh ten Mizo an inti duhlo kan tih fo hi tihian han inzawt ila, Mizo a an inchhal a, Mizo nih an chakna atan engnge kan nih? Hnam te zawkin thil engemaw an buatsaih hleka a dodaltu pawl an awm zel ang Hnam ah hian tunge inchhal duh ang a? An chipui Mizo a inchhal te pawh nuamsa takin an awm biklo tih leh diriam an hlawh zia hretute hian diriam taka enkawltute a in tukluh chu an duh rengin kan ring em? Mizo an ni tih an in hria a, Unau kan ni tih pawh an hria, mahae, Mizo Nih a Lusei Nih ai chuan Mizo nihloh a Lusei nihloh hi an thlang zawk a ni.Mizo piaha khungte a Lushai inziak te hi an helh tlat a tin ni. A chhan chu Mizo(Any Lushai Tribes) tih hian Mizo te chu Lusei tribe te an ni tihna a ni. VL Neihthangi (Nunu) tih a inziak a, Nunu-I chu VL Neihthangi a ni a, VL Neihthangi pawh NUNU-I a ni tihna ani. Lusei te hi Mizo vek an ni tehmeuh mai, mahse, Mizo te hi Lusei Kan nilo. Mizoram Mi zawng zawng chu Mihring vek Kan ni a, Mahse, Mihring zawng zawng erawh Mizoram Mi Kan ni vek thei lo. Ṭhenkhat chuan Tribal Certificate ah pawh Mizo an ziak duh lo, Hmar ho phei chuan Hmar an ziak ngat zel’te an ti ṭhin a, nia, a dik nameuh mai, mahse, hei hi kan buaina tur ani lo. Mizo chhungah India Tribes List a chuang kan tam chu a vanneih thlak zawk lo’ng maw?

Tuna health Care Scheme a chhungkua a member tam deuh te chhungkaw hnih anga kan siam angah hian ngai thiam ila a ṭha mai in a lang. Ziakin ziaklo mahse, India Tribes List ah Schedule Tribes Order 1950 hnuaiah kum 1956 khan Hmar hi ziahluh alo ni tawh asin. Hmar ho hian Mizo nih an duh lo ani lova, Lusei an nih loh zia an inhriatchian vang zawk a ni. Mahni nihna lo anga awm chu mi pangai nunphung ani si lo a, tuai te, Patil te kan ngainep ang hian Hmar hian mahni nihna ni lo vuan a mi ngaihnêp hlawh a duh lo zawk a ni. Mizo an nihna ah hian an chiang a, an ni tih pawh an in hria, mahse, Mizo a ngailo a, lusei chauh mizo a ngaitute zinga tel tura Mizo inchhal chu zahthlak an an ngai ta zawk ni. Ṭawng chungchang ah hian I lo ngaihtuah ngai em. Kan in biakpawhna atana kan hman tur a pathian duan, zofate kaikhawmtu tur Ṭawng chu Lusei/Duhlian Ṭawng hi ani tih tumahin an phalo. Mahse, he ṭawng hmang theilo a piang Mizo lo ta riau a kan ngai erawh hi chu kan tisual deuh in alang. Ka ṭhiante Manipur leh Tripura lam aṭanga rawn kal te hi Lusei ngei ngei pawh Lusei Ṭawng thiam lo an tam asin.

SMS Group a lar lai khan Hmar ṭawng a group pakhat kha a neitu chu Chhakchhuak zuk ni tlat a, chumai a ni lo, tunah hian Hmar Students Association Branch pakhat ah chuan O.B ah Pachuau tlangval zuk tel tlat a. A chenna Hmar tamna a ni a, Lusei ṭawng a thiam lo a, a unau leh a hnampui tem ah nise Lusei Ṭawng thiamlo chu Mizo lo ta riau a ngai hnam kan nihna a vang hian Hmar ho zinga tal kha nuam a ti zawk a ni. Mizo te hi tunhma aṭanga India awpa enkawltu ni ilang chuan India hi Ram 10 velah a darh tawh ang. Kan ṭawng hi ṭullo baksakin South Indian ho leh North East a hnam hnufual ho hi hman tir kan tum ang a, an duhlo chuan an in lungrual anga Hnam tin hian ram annei far mai thei a ni. Aizawl India sawrkar in a bawm (bomb) kha kan hria a, kan rilru pawh a na a ni ang tunthlengin ZORAM NI kan ti a nih hi. Kha pawh kha an ti awm anglo kan ti a, kan phun kan phun a nia, mahse, kha aia rapthlak chu Chikhat, Unau, Sakhaw thuhmun nisi kha HPC hunlai khan Hmar Putar pakhat chuan ti hian a sawi, “Pathianni a ni a, inkhawm kan tum a, an phal lo. IR Camp ah Mipa (hnathawk thei chin) zawng min khalkhawm a, nilengin Hna min thawh tir a, IR ho awmna tur In kan sa a, chaw pawh ei lovin Chhangthawp bung min pe a” a tih hi khawi hi nge na zawk ang? A sawichhunzawm zel a “Kan inkhawm a Hmar Ṭawng kan hman lah chuan CID nen lamin min chhui a” a ti. He thil hi chu tun thlengin a la ni. H.S.A in Inkhawmpui an han nei hlek a chibing thilti kan ti a CID an awm nghal a, a dodal pawl lah chu tu din tih hriatlohin an lo ding khup hman zel a, kan râlkhel em em zel. Mahse, Mizo pawh nilo vai lukhum khum te lammual khat tlatin an bungbu a sawisel tange kan ti leh mang silo. Kan ngam zawng zawng kan do te pawh a ang e.

A tawp berah chuan Zofate hi chhulkhat chhuak unau kan ni a, Mi tamtakin min ṭhen hran tumin hma an la ṭhin a, nasatakin min ṭhenhran tum mahse, I inṭhen hrantir lo ang u. Thuhnu leh thu kaltawh chhuia intithinrim mai lovin Kan hruaitu liamta ten anlo tihsual hi tisual nawn tawh lo tura inzirnan a hmang zawkin UNAU KAN NI tih hrerengin tumah inlahrang tur kan awmlo a, unau ah pawh a chaklo zawk chu kan awm fo a, in dawmkang tawn ila ‘nangni keini’ inti bik lovin lungrualna zion ram pan ang u. Respond to author @ hzate91@yahoo.com http://www.facebook.com/puh.zate/ http://www.hzate.wordpress.com/

Mahni leh mahni han in sawi chhiat tak vak mai chu thenkhat  chuan mawl pawh kan ti viau ang.  Mahse kan nihna leh kan awm phung a ni miau sia! Kan harh chhuah theih tak mial beiseina nen ka han thlasik mau puah ve phawng phawng mai teh ang.

PATHIAN zawn chhuah hnam kan inti in chanchintha vanga changkanna hrang hrangin PATHIAN in malsawmna kawng hrang in kan hnam, kan ram mal min sawm mek lai hian kan nunphung leh kan zia hrang hrang hanin bih chian hian mal minsawm tu PATHIAN rilru kan tina viau mailo ang maw? Ringtu inti chung sia kut tlinglo a sum leh pai lakluh kan hreh loh dan hi CHIAHPUAM tihte kha ringtu PATHIAN nungbetu te rama thleng tur ni miahlo,  ringtu kan in ti chung sia kan mualpho puidan leh a zahthlak zia kha in enfiah a, saiip sina thupha chawi mawlh mawlh tur kan ni.  CHIAHPUAM anga langsar luah si lo thil  pawi tak DAMDAWI KHEH chi sumdawn nan a pawisa miah lo kohhhran upa leh mitha awm tak a lang Aizawl veng hrang hrang ah hian  engzat nge awm ang ? Henga sumdawng ho tam tak pawisa ren miah lo a insa hi engzat tak awm ang maw? Kan nunphung han dawn hian min hmangaihtu PATHIAN rilru hi kan tina vawng vawng lo ang maw? Hawh u, i inbih chiang theuh ang u.

TANGKA SUM NGAINAT HI SUAL TINRENG BUL A NI SI A.

“A pawimawh ber chu hei hi a ni,

Kan ngaihhluta kan hman thiam ngai,

Nakin huna kan awmdan tur hriltu tur,

Tun hun hi.” – Vincy Chhangte

Hun leh tufawnin tumah a nghak lo. Saptawng chuan Time and tide waits for none tia kan hriat lar hian a sawi tum ber chu – mihring tumah hi hun kallai chelh ding tur khawpa ropui leh chak an awm lo – tih hi a ni. Hun hi mihring rohlu ber te zinga mi a ni. Thenkhat chuan hun hi nunna tluk hiala hlu a ni, an ti thin. Enge nunna chu? Boruak thawk luha thawk chhuah leh ringawt hi nunna a tling em? Engtinnge hun chu kan sawifiah tak ang le? Nobel Prize dawngtu German thawnthu ziaktu Thomas Mann chuan a thawnthu The Magic Mountain ah chuan heti hian a ziak: “Hun kan tih hi enge ni le? Hun chu thuruk a ni – khawih theih leh hmuh theih loh, mahse thil ropui ber a ni si,” tiin.

 

“Hun a ral thin, in ti maw? Teuh lo mai! Hun hi a awm reng, hringfate hi kan ral thin zawk a ni,” tiin Austin Dobson chuan a lo sawi ve thung bawk. English poem pakhat The Brook ah chuan lui te tuiluang chuan heti hian a auchhuak a: “Mite an lokal a, an liam leh thin, kei erawh chu ka luan pangngaiin ka luang reng a ni,” tiin. Mahse, he lui te tuiluangah hian tui pangngai a luang nawn leh ngai tawh lo ang bawkin hun hi a ral tawh chuan kha hun pangngai vek kha kohkir leh theih a ni tawh ngai lo. Eng anga nasa pawhin miin bei mah se, hun liam tawh kohkir leh hi mihring theihna piahlam a nih miau avangin hun ral tawh hi nawt reha ziak tha leh thei tumah an awm lo.

Hun hian mitha leh michhia a thliar lo. Mi hausain tan hun a kalmuang bik lo ang bawkin mi rethei tan hun a kalchak bik chuang hek lo. Darkar khat hi lal leh a chhiahhlawh tan inang rengin minute 60 a ni mai. Mi zawng zawng hi hun thuhnuaiah kan kun vek a. Kan tih theih sang ber chu tun hun zel hi fing tak leh a hlawk theih ang bera kan hman hi a ni.

Khawtlang siamtha tur leh chhungkua, kohhran, mimal nun siamtha tur hian eng hun nge pawimawh ber? TUN hi a ni. Mahse, chumi hlenchhuak tur leh chutiang thil sualchhuak tura pawimawh ber TUN hun hi kan bawhpelh fo a ni. Mahni sahimna hmun atangin mite kan thlir a, kan sawisel a, kan teh a, kan teh tling lo fo. A kotlang atangin miin goal a thun ngai lo. Khelmual luhchilh a, nasa taka beia tlan thian hian a ni goal thun a, chawimawina nopui chawi thin chu ni!

Hun a ral a, hun bi thar a lo thlen zellai hian eng rahbi nge kan rah leh dawn? TUN HUN neitute KEINI hian chu zawhna chu a practical in i chhang ang u. Henry Wadsworth Longfellow chuan heti hian a lo ti a nih kha:

Hawh u, thovin i thawk ang u,

Engpawh hmachhawn tura kan thinlung inpeihin;

Hmatiam hlen chung leh hmasawn zel chungin,

Thawk zel chungin i nghak ang u.

Fa enkawl chungchangah hian midang tan a thurawn pek a awl viau laiin mahni tih a harsa talh a ni duh fo thin thung. Khawvel mihring awm tawhah hian “Fa enkawl thiam tak ka ni,” ti a midang an fuihna ang thlap a enkawl thiam hi an vang ngawtin ka ring bawk. Chutia han tih karah erawh khawvel hmun hrang hrang a mten an fate an enkawl dan erawh a dang thliah hlawm a, chumi a ka hmuh pakhat chu Mizo-ten kan chin ve atan ka duh em mai a ka thiam ang tawkin sawi kan tum thung ang e.

India ram chhung chauah nilo, khawvel ram hrang hrangah hian naupang pangchang hi an awm ve zel tho mai. Chumi zingah chuan United States hi naupang pangchang ka hmuh khatna ber a ni hial maithei. Kum sawm chuang ka awm ve ta a, hemi chhung hian ka ngaihtuah kir pawhin naupang pangchang tak (ti mai ang), nu leh pa office/hnathawk kal tur ngen a tap hawm hawm hi ka hmuh awm reng reng ka la hre miah lo. Ka ngaihtuah kir thui viauin ka inhria a, ka ngaihtuah chhuak zo tlat lo mai.

Mizo-te chuan fa kan neihin kan mutpui a, kan paw deuh reng a, kan puak loh leh kan pawm lum reng fo thin. Nausen pawm leh puak ngun chuan chutiang a tih loh chuan an tlei duh lo fo tih chu fa nei tawh chuan kan hre tlang viauin ka ring. An han lian hret a, kan duh loh ang a an awmin vin deuh hrawk mai hreh loh chang kan ngahin ka hre bawk. An tap kan thlemin kan duat leh lutuk a, an tah chhanah midang mawhpuh sak tur an hriatin kan zawn sak fo thin. Thlem nan tih thaih leh lawmman pek kan ching viau aithei bawk. Engemaw an tih a tinawn tawh lo tur a kan duhin, “Khatin ti suh, i pa/nu-in a hau hrep mai ang che,” tih kan hmang viau bawk awm e. Heti zawng hi duhtawk ta mai ila!

Ka hmuh leh hriat theih chinah United States lamah ve thung chuan a danglam hlauh thung. Naute an pian hnuin an mahniin an mut hran tir nghal a, an vil uluk viau thung. An nausen chhungin an taksa lum an nghen tir tam ve lo. Naupangin thil an zawhin an hriat awm turah thu dik fumfe lo an hrilh ngai lo va, an hriat tur chi a nih loh chuan chutiang chuan tha takin an hrilh zawk thin. Pawm a kuah hliau hluau reng emaw pua emaw pawm ve vak an ti lo va, mahse a langin an hmangaihna an hmuh tir a, an aw-in, “Ka hmangaih che (I love you)” tih an inhrilh ngun hle. Naupang an nih vangin an vin ngawt lo va, naupang pawh puitling hian an zahna an lantir tho mai. Chutiang chuan naupang pawhin zah takin an nu leh pa an biak thin phah niin ka hria.

Naupang pangchang lo tur a enkawl chhoh kan duh chuan an nausen lai atangin kan enkawl dan a fuh a ngai niin ka hria. An sen-lai atangin an len deuh hnu thleng a kan kiang a kan muttir reng mai te, an tap kan thlem dante hian an pangchang tir niin ka hre tlat. An tap a nih pawhin, “Tunge ni ka fapa lo hau mai mai, an chalah ka pen fawk ang,” tiang deuh emaw a thlem lovin, “Dam rawh se” emaw “Dam dam vanah kai,” tiang zawngin thil dang/midang mawhpuhna zawng lo va thlem tum ta zwk ila a tha viau bawkin ka ring. Tin, “I pa’n a hriat chuan a hau ngei ngei ang che,” ti lovin, an tih dik lohna kha keimahni’n kan duh lo a, ti nawn leh tawh lo turin zaidam aw tak a hrilh mai hi alo tha khawpin ka hria a ni.

Hetiang ka rawn sawichhuah ngamna chhan hi keimah ngei hi ka naupan lai a pangchang uchuak, ka piin min thutpui lo va, skul chhung a thu duh lo khawp a pangchang ka ni. Chutiang hrep ka nih vangin tun hnu hian ngaihtuahna ka hmang chho ta a, United States a mi fate chu Mizoram a kan fate angin an pangchang ve miah lo tih ka hmuhin ka chhut ve nasa bawk thin. Tichuan fa ka nei ve ta a, ka fate chuan an duh sawi mahse tapin an ngen lo va, tha takin min dil tawh mai zawk thin a, hna a ka kal dawn pawhin min kuah a min bye bye mai tawh a ni. Han ti chhin ve teh u khai, a that ve tho ka ring tlat a ni.

Mi tute pawh hi inneih hma chuan kan inhmangaih hmel hliah hliah vek a. A kâ pawh zen ila min seh lovang’ tih ang deuh khan, kan ngaihzawngte bulah hian kan titau tha ngam lo va, kan thinrim phal meuh lo thin a ni. Engemaw tia inhmuh thiam lohnate hi chu a thleng fo va, mahse rei tak kan inhaw tak tak ngai lo a ni. Inthen te kan nih ngawt loh chuan.

Inneih hma hi chuan hmeichhe lam aiin mipa lam hi an pangchang zawk tlangpui a, hmeichhiate hi an puitling zawk mah mah thin. Mahse, a hunah erawh mipa takin mipa na na na chu an awm leh maithei thin a. A tul hunah an tlawm thiam a, a hunah chuan an indahsang thiam em em bawk.

Chutiang a nih rual chuan mipa te hi an zakzum duh tlangpui a, hmeichhia hi eng emaw chenah hmahruaitu an ni fo bawk. An zak thei lo’ ka tih chuan nuho hian min ngei lutuk ang tih ka hlau ve bawk si, heti hian ti mai ang, ‘Zahna hi an tuar dai thiam bik em em a ni’ tiin. Mahse, hmuhsitna leh tiel taka tawngkhum hi an ngaithei lo em em thung a, miin hmusit taka an tih chuan an zak em em a, mahse an tuar hram hram thin.

Hmangaihna lamah chuan hmeichhiate hian anmahni care thiam takte hi an duh zualin an ngaina bik em em a, inhmuh nikhuaa eng emaw pangpar emaw, eitur tha leh hmawmsawm kensak phei chuan lawmthu min hrilh bakah an rilru lam thlengin lawmthu min hrilh nawn mawlh mawlh thin. Mahse, chin tawk nei lova, in inhmuh apianga i kensak chu a ngaih i titha lo thei a ni tih erawh hria la, thil pek chin tawk nei thiam ang che.

Sex chungchangah chuan hmeichhiate hian sex lam hi an ngaihtuah lo bik hauh lo va, mahse sex beisei tlat mipate hi an ngaina lo hma em em a ni. ‘Ka bialpa hian sex min hmanpui tum ta tlat se, engtin nge ka tih ang?’ tiin rilru hah takin an awm ve thin tih hria la. Pathian duh loh ber suala tluk luhpui tum miah lo la an duhthusam ber a ni.

Mahse, nula sihnip deuhte erawh chuan vawi khat tal sex i hmanpui loh chuan ‘pa lo’ (gay) an ti ru che anga, an knock out vat mai ang che. Tunlai ah chuan HIV/AIDS avang chauh pawhin sex hman sual loh hi a him ber tih hrereng rawh.

Mipa lam ve thung hi, hmangaihna awmzia tak tak hria niin an inngai fova, kei chuan ‘Mipa chuan nupui a neih hma loh chuan a nupui kha a hmangaih leh a hmangaih loh a hre ngai lo vang,’ ka ti a. Mipate hian inngaihzawnna hi hmangaihna emaw an ti fo va, induh tawnna hi hmangaihna emaw ti an tam ber. Tichuan, induh tawnna nena inneiteah hian kan sawi thin, aruka ngaihzawng neih te, uirena leh inthenna hi a tam em em bik bawk.

Mipa tam tak chuan in pawm lo maithei, mahse he thu hi a dik a ni. Hmangaihna tak tak i hriat duh chuan nupui i neih a ngai a ni. Dan 1 naa an inneih avang ringawtin an inhmangaih ta em em tihna a ni lo. Dan 1 naa an inneih avangin chhungkua an din fuh tihna a ni hek lo. Dan 1 na chu Dan 1 na a ni tawp mai, chu chuan hmangaihna a pe thei lo.

Mipa chuan a nupui chu a bawrhsawm lai te, a period lai te, nau an neia an nau neihnaa an nu silhfen a thi kai a en dan atang te, a chhawnchhai dan atangtein a nupui chu a lo hmangaih tak tak leh tak tak loh a hre chauh ang. Chuvangin inngaihzawnna leh induh tawnna hi hmangaihna emaw tih tawh loh tur. Chuti lo chu in han innei anga, in nu a han bawrhsawm anga, a nulat lai aiin a lo lang chhe deuh ang a, nau a han nei anga, a inhliamna thisen kai te khawih a lo hun ang a, nau a han pawm ang a, pawr phing pheng, daipawna hnawmhnawk zing atang rawn chhuak niawm takin chhangchhe bangbawrin a han awm ang a, chutah zet chuan in lo duhna em em, hmangaihna emaw i tih kha a lo reh ang a, inthen emaw, aruka ngaihzawng neih emaw a lo hnai ta em em thin a ni. Chuvangin nupui i nei dawn a nih chuan chutiang zawng zawng thleng chung pawha duat tak leh uluk taka ngaihsak reng i inhuam loh tur chu nei lo zawk law law ang che. Nuthlawi an tam phah a, pathlawi an tam phah bawk a, chu chuan Zofate hmel a tibâl a, mi nula nun leh nangma nun ngei tih khawlohna a ni.

Tin, nangni hmeichhiate pawh fing rawh u, fing rawh u. I bialpain vawi khat sex a hmanpui tawh che chuan kumkhuaa a nupui nih theih inbeisei miah suh. Tam tak chu innei hlen awm mahse broken family 99% te hi nupui pasala an insiam hmaa sex lo hmang sualte an ni. An ni lo ti mah la, an ni tho tho. Engah nge inneih hmaa sex kan hman vang a ni’ an tih duh ang? Mahse, anmahni ngei an inhre chiang a. I chhungkua a kehchhiat avangin a ni lo ti miah suh, Pathian hmaah mi tumah mahni a inbum theih loh. Chuvangin hmeichhe itawm tak i ni a, i bialpain vawi khat sex a hmanpui tawh che chuan innei mah ula, 50% velin a ringhlel reng ang che nga, i pasal rin ngam loh i nih chuan nuthlawi nih i hlat lo tih hria ang che. Chuvangin virgin tawh lo mah la, tun atang hian fimkhur takin kawppui tur thlang thiam ang che.

May 10 zan khan Vanapa Hallah Boomerang concert kan pafa in kan han en ve ngei kha. Zaiho reng reng kha an thiam a niang a ring hlawm em mai(haha). Ka beng an ti mawl zo vek alawm. Head banging phei chu ka ti ve lo mai lu a hai dawn tlat. Boomerang zai laia an light rawn hawi kual thin kha a tha khawp mai. Hmana an khai de chiai chiai chi ai chuan boruak a siam deuh alawm.

MAHSE:-
1. Vanapa hall hi a hlui tawh deuh.
2. Maintenance a that loh hmel a chul tlat.
3. Kan thutna row phei chu a vai awn dual dual thei.
4. Cable in zam hnawk a tam
5. Stage khi a lo zim em mai. Instrument han dah hnu khian chetvelna tur a zim lam a ni.
6. Ceiling kau a tam tawh
7. A chhung khi rawng hnawih that a tul ka ti.
8. Bathroom etc chei that a ngaih hmel.
9. Stage hliahtu curtain(?) a CHK tawh loh hmel riau.
10. Emergency exit a awm.tha lo. Kawngkapui chiah khi Exit niin ka hria.

“A pawimawh ber chu hei hi a ni,
Kan ngaihhluta kan thiam ngai,
Nakin huna kan awmdan tur hriltu tur,
Tun hun hi.” – Vincy Chhangte

Hun leh tufawnin tumah a nghak lo. Saptawng chuan Time and tide waits for none tia kan hriat lar hian a sawi tum ber chu – mihring tumah hi hun kallai chelh ding tur khawpa ropui leh chak an awm lo – tih hi a ni. Hun hi mihring rohlu ber te zinga mi a ni. Thenkhat chuan hun hi nunna tluk hiala hlu a ni, an ti thin. Enge nunna chu? Boruak thawk luha thawk chhuah leh ringawt hi nunna a tling em? Engtinnge hun chu kan sawifiah tak ang le? Nobel Prize dawngtu German thawnthu ziaktu Thomas Mann chuan a thawnthu The Magic Mountain ah chuan heti hian a ziak: “Hun kan tih hi enge ni le? Hun chu thuruk a ni – khawih theih leh hmuh theih loh, mahse thil ropui ber a ni si,” tiin.

“Hun a ral thin, in ti maw? Teuh lo mai! Hun hi a awm reng, hringfate hi kan ral thin zawk a ni,” tiin Austin Dobson chuan a lo sawi ve thung bawk. English poem pakhat The Brook ah chuan lui te tuiluang chuan heti hian a auchhuak a: “Mite an lokal a, an liam leh thin, kei erawh chu ka luan pangngaiin ka luang reng a ni,” tiin. Mahse, he lui te tuiluangah hian tui pangngai a luang nawn leh ngai tawh lo ang bawkin hun hi a ral tawh chuan kha hun pangngai vek kha kohkir leh theih a ni tawh ngai lo. Eng anga nasa pawhin miin bei mah se, hun liam tawh kohkir leh hi mihring theihna piahlam a nih miau avangin hun ral tawh hi nawt reha ziak tha leh thei tumah an awm lo.

Hun hian mitha leh michhia a thliar lo. Mi hausain tan hun a kalmuang bik lo ang bawkin mi rethei tan hun a kalchak bik chuang hek lo. Darkar khat hi lal leh a chhiahhlawh tan inang rengin minute 60 a ni mai. Mi zawng zawng hi hun thuhnuaiah kan kun vek a. Kan tih theih sang ber chu tun hun zel hi fing tak leh a hlawk theih ang bera kan hman hi a ni.

Khawtlang siamtha tur leh chhungkua, kohhran, mimal nun siamtha tur hian eng hun nge pawimawh ber? TUN hi a ni. Mahse, chumi hlenchhuak tur leh chutiang thil sualchhuak tura pawimawh berhun hi kan bawhpelh fo a ni. Mahni sahimna hmun atangin mite kan thlir a, kan sawisel a, kan teh a, kan teh tling lo fo. A kotlang atangin miin goal a thun ngai lo. Khelmual luhchilh a, nasa taka beia tlan thian hian a ni goal thun a, chawimawina nopui chawi thin chu ni!

Hun a ral a, hun bi thar a lo thlen zellai hian eng rahbi nge kan rah leh dawn? TUN HUN neitute KEINI hian chu zawhna chu a practical in i chhang ang u. Henry Wadsworth Longfellow chuan heti hian a lo ti a nih kha:

Hawh u, thovin i thawk ang u,
Engpawh hmachhawn tura kan thinlung inpeihin;
Hmatiam hlen chung leh hmasawn zel chungin,
Thawk zel chungin i nghak ang u.

Ni 25.07.2014 zân khan Pianchampha phak lâwm zo thalai thenkhatin Zampuimanga thlan bulah boruak thengthaw an lo va dawngve a, an lo hlim ve viau tepawh a ni mahna le, an mit meng te pawh a lo zim deuh tawh pawh a ni maithei e, kawngpui phah bak zawh liam in, a tam zawk an boral ta a. A zialo takzet mai. Ka tawrh pui hle ani!!!

An chetsual dan leh thih chhan thu lêngvel ah; thenkhat, in ti fing fâl leh in ti fel fâl deuh ten “Awm loh natur a kan awm in, kan tih loh tur sual kan ti thin” ti in tawngkam feikibar nen an lo khawh zui zuai zuai mai pek a. “Sualna nei lo chuan dêng rawh se” tih Bible chang hmanga den let siahsiah mai tak kha ka nap hlawm!!! Ka ti ta lem lova.”Mi vanduaina diriamtu chu hrem lohin a awm lo ang.” (Thufingte 17:5) tih châng te hi kei ni erawhin vawng reng ila a tha hle.

Misual tak pawh an lo ni thei. Amaherawhchu, Angel tekhan an chhungte lo rawn hmasa ta tehreng se ” kan hnenah la cham rih rawh se” an ti ngei hian ka ring!!! Ui tu an la nei a, Hmangaih ngawih ngawih tu an la awm ve a, ngai vawng vawng tu tam takin an thlah liam a, chhungkua an la nei tih hi hria i la. Tiang lam hawia boral reng reng te an ruang zah zo lo paw’n an thlarau tal zah i la, a Kristian viau in a rinawm.

Misual tak pawh lo ni teh reng sela. Pathian ngei pawh in a “Ka thinlung ang pumi” a lo tih hial “Ka fapa Absalom, i thih ai thi thei tehreng ila” ti a tah hawm hawm tu, Lal Davida khan fapa ‘Vatirhkoh’ a sun rêng rêng lo. Fapa sual, a pa lak a hel, a pa lu lak tum zawk ani a țah ni. Kan Pathian hi Misualte thihna ah hian a lawm ngai lo; “I hmelma te hmangaih rawh” ti a min zirtir tu hi misual te tawrhna ah hian a na thin zawk a, Misual te hremna ah hian a lungche fo thin zawk a sin!!! Keini a lova thlarau chawrche zawk te kan lo khengbet ve chawt chawt mai thin hi chu a ringtu hna lo viau mai.

Sual haw tawk lek hian kan piangthar emawni ka ti thin. “Keimah avangin tlangval Absoloma chu va dim ang che u” tih thu zawm ai chuan kan diriam zawk anih hi. Lalpa’n Jeremia hnenah chuan “A nun a ka nun chhung chuanmi suaksual thihna ah hian lawmna reng reng ka nei lo” a tih kha maw le. Kan ram hi inenfiah kan mamawh sualte haw tawk leh hmusit tawk lek hian i piangthar lo teh ang u. “Ephi4:32 tin inkhawngaih tawn a lainatna neiin awm u la, Pathianin Krista a angaidam che u ang bawkin in ngaidam tawn rawh u.” Tih a ni si a.

Thihna chungthu ah hian duhthlang thei kan awmlo a. Thihna hi a chhan leh a vâng a zira nâ a nalo a nilo a; Hmangaihtu thinlungah chuan hliam a hnutchhiah hi a in ang reng fo thin. Tap te tahpui a, Lawm te lawmpui tu Kristian ni tur in kan thlarau khawhawi ti zau lehzual i la, kan lei te veng fimkhur tawh ila a van tha dawn em… Lalpan malsawm rawh se!!!

NB: Be careful with your words. Once they are said, they can be only forgiven; not forgotten!!!

Z.R.Thahmingliana
26.7.2014 / 3:22 Am Tuithiang.

(He thuziak hi lampui changkhat intawn nikhua a biak hmasak ka chan ngai loh leh tawngkamtha a min thlah bânglo tu te ; Kumin kumtir lama Fam ta Pu Para leh U Dê a tan ka hlan e.

Zohnahthlakte hi hnam hrang engemaw zat awmin, khaw hrang leh rampui hrang pathum – India, Burma, leh Bangladesh-ahte awmhmun nghet tun hma atangin kan khuar a ni. Kan awmna tlang a zirin kan in kohna, kan identity pawh a hrang thliah hlawm a, chutiang bawkin hnam hrang hrang kan nih angin kan tawng hman pawh chi hrang a tam hle. Hnam hlawm lian deuhte chu: Paite, Hmar, Thadou, Mara, Lusei, Zahau, Lai, leh Ralte te kan ni. Chu’ng hnam hrang hrangte chu mahni tawk a chapo leh mahni chi nilo diriam hmang, kan pi leh pute hunlai atang tawh a inkoh elna, hmuhsitna tawngkam inthlak ching kan ni. Zohnahthlak hnam tlemte ten, hetiang kan chinna chhante chu: chhut thui loh vang, intih vei vang, leh ngaihsam tak a kan chapo vangte niin a lang.

Zohnahthlakte hi thil ngaihtuah liam puat ching tak kan ni fo, kan chhut thui lo thin hle bawk. Kan vei laklawh lah hi kan rilru-in dik nia min hriattir tawh chu, kan sihal kawtawp tanpui tung tawh mai thin. Mizoram, India chhung chauh han sawi ta lawk ila; engvangin nge, The Lushai Hills District ni thin kha, April ni 29, kum 1954 a, Change of Name Act, No.18 hmang a Mizo District ti a thlak a nih chhan kha? A chhan chu Mizoram a awm hlun, hnam hrang hrangte hi Lusei chauh kan nih loh vang niin, Zohnahthlakte zawng zawng huamin “MIZO” tih chu sawrkar meuhin a rawn hmang ta a nih chu. Chumi chuan Lusei hovin Lai ho an koh nawmnahna “Pawi ho” an tih ang te, Lai hovin Lusei ho an koh nawmnahna “Mar” an tithe chu a tihbo theihna tlengin (!), Mizoram chhung a kan identity nghet a ni ta a ni. Mizoram chhung a “Mizo” inti zawng zawngte, Lusei tawng hmang chin chauh pawh hi, Lusei, Hmar, Lai, Mara, Ralte, Thadou, Zahau, leh Paite kar a hnam leng emaw, peng emaw kan ni theuh hlawm. Hetiang ni reng chung si hian kan ngaihtuah peih lo va, thatna lam a hnam thanna aiin hnam darh zauna leh ropui lohna, kan chhut thui lohna chuan a thlen mek a ni.

Mak tak maiin Zohnahthlakte hi mahni tawk a inti vei tak, mahni aia khawsa hniam zawk nia kan hriatte hmuhsit a, fiamthu thawhnan thleng a hman ching tak kan ni tlat. Kan khawvel nun kawngah hian tumah a intluk theih lo va, midang tel lovin a khawsak theih hek loh. Eng hnathawk pawh, eng mi pawh, eng hnam pawh ni ila Zohnahthlak kan nih chuan kan pawimawhin kan in mamawh tawn theuh tih hi, inti vei tak rilru pu ni lo va thlir thiam chuan, kan hriat theih ngei tur thil a ni. Burma ram Zohnahthlakte han sawi ve thung ila. Chin Hills a khawsa tamzawk-te khi Zohnahthlak an ni a, an identity hman chu “Chin” a ni ber. An hotute khian Mizoram a kan tawng tualleng ber Mizo tawng kan tih tak, Lusei lal awp hnuai a tawng hman hi, hmangtu kan tam ber vangin, “Tawng tuallengah hmang a tha ang, kan inhnaih zual zel theih nan,” tiin an thutkhawmnaah an sawi chhuak fo tawh thin. An pamtul leh thinna chhan nia lang chu, a tawng hmangtu Mizoram a mite kan “Intih vei” vang a ni maithei. Chin Hills pawn, Kalay District a Mizo khua Tahan lam a Mizo tawng hmangte pawh hian, ramdang an pemnaah chuan “Chin” tih chu identity-ah an hmang a, hnamdang an nita tihna a ni lo; an identity hman a dang mai a ni. Intih veina neih a, identity dang hmang an nih vang a hnamdang ang mai a kan en hi a fuhlo a ni. Intih veina hian rah tha aiin rah thalo leh hnam darhna a siam thei a ni.

Zohnahthlakte hi a tlangpui thu a ngaihsam tak kan niin a lang. Kan ngaihsamna avang hian Mizoram chhungah pawh eirukna kan do hlawhtling thei lo va, hnam fing zawkten kan hnam damna tur a min duan sak ILP pawh kan veng uluk thei nganglo chu a nih hi. Midang tih tur a kan dah zel maite hi a pawi hle. Tin, phun phun a sawisel a rel leh ngawt thin lo hian, kan ram kaldan kan ngaimawhte hi a thehluhna tur dik tak, thuneitute hnenah ziak a thehluh thlap maite hi chin ve a hun tawh khawp mai. Kan ngaihtuahna negative lutuk maite hi, ngaihsam inngaihtuah lungpuamna a ni thei ang em? Kan hlathute reng mai hi a riang ngawih ngawih vek mai a nih hi! Ngaihsamna, chhutthui lohna hian rilru hnualna hi a siam thei a ni. Chuti e tilo chuan kan chapo vei nek lehnghal a; ui cho, a in vel a ring tak a bauh ngam hi kan ang hle thin bawk awm e. A hlawm a kan awmna deuh, entirnan: Lamka, Lawngtlai, Saiha, leh Aizawl tih velah chuan kan tu-te tuleh thleng a kan hnampui a nghawng dan tur ngaihtuah niawm tak si, ngaihtuah phalo takin kan inkhurbing deuh li leih niin a lang;”sawlam, khulam, khilam” tih kan la ching em mai. Ngaihsam bawk si chapo bawk si kan nih fo chuan kan la ral khawp ang. Tripura khu han thlir ila, a ram neitu chu an awm phiuh pheuh tawh chauh a, an state hruaitute pawh vai hlir niin an hmel pawh thlahpawlh hmel deuh vek an ni ta mai. Kan ram politician-ten vote an duh vang a hnamdang an lawmlut hum hum maite hian min la chhiatpui zual sauh sauh ngei ang le.

Zohnahthlakte hian identity hrang hrang, kan chhuahna ram a zirin kan hmang a (Mizo, Chin, Kuki, Zomi etc.), mihrang kan nihloh pawh kan hria aniang, kan sawi ve fo hi. Chuti chung chuan kan chhut thui loh vangte, kan intihvei vangte, kan ngaihsam leh chapo vangte hian, Bangladesh ami emaw, Burma a mi emaw, India a mi emawte hi kan innuihsawh tawn viau zel mai hi a pawi hle a; kan vel a hnamdangte min nuihna tur leh kan ram an rawn luah khah zel theihna hmanrua tha tak kan nih phah thei tlat a ni. Lusei tawng hmangte hi, majority kan nih angin, u ber chan kan chang thiam a tulin a pawimawh hle awm e. Majority chuan minority chu unau theuh theuh thiam takin kan huikhawm loh chuan a tidarhtu kan ni thei dawn a ni. Kan tawng hmanin Mizo min nih tir theih laiin, Chin leh Zomi pawh min nih tir thei bawk a ni. Chutiang Zohnahthlak hnam hrang hrangte chuan, “Unau kan ni,” ti mai lo hian kan tanrual thiam a, inhmuhsitna kalsan a inthliar lo va kan len hoza theih hi a van pawimawh tak em. Tun hma Kristiante khan an Kristian puite, ram hlatakah thlawhna chu sawi loh, rel pawh a awm hmain chhan turin ram thinghlimah an kal nal nal a nih kha. Keini Zohnahthlakte hian kan chipuite, Bangladesh, Burma leh India a awmt hi, a tul hunah inchhan tawn ve zel teh ang u khai, kan Kristianna nen pawh a inthlunzawm tlatin ka ring tlat a ni.

Ka awm a nawm loh in min awmpui a,
Ka damloh in min duatin min dawm tlat a;
Ka khawhar hlauin ka kiangah i awm reng a,
Ngaihsak ka ngaihin min ngaihthah ve ngailo.

Ka bawrhsawm laiin min bawihsawm reng thin a,
Ka thlantui leh i mittui inpawlh chial mai te!!
I kut lum vang vang lo dam zia leh hlut zia te kha
I kuah vawng vawng kha ka van ngai ber mai em!

I mawi loh ai in ka mawi loh i hlau fo va,
l hlimna ai in ka hlimna i ngaihtuah renga;
Ka lâwmna ah kei ai mahin i lawm thiam a,
Ka lungngaihna ah i lungchhe zawk mah thin a.

Ka thinrim changin tawrh huamin min thlêm a,
Ka lungawi hmâ hlim leh lawmna dang rêng i nei lo;
Tihtauh fo te kha i bulah khan a lo va nuam in,
Damloh te kha a lo va manhla bik thin tak em.

Phût let nei lovin min ngaihsak reng thin a,
Beisei let nei lova min duat tu awmchhun i ni;
Thabâ nei lova ka tana inpe ral raih chhun i ni a,
Hmasialna tel lova min hmngaihtu awmchhun i ni.

12.09.2014

(Tunah hian a va fiah em. Ni e, he natna khum ngei atang hian. Ka awmdan leh ka dinhmun min ngaihsak reng tu leh min zawt bang lo tu kha, ka ngai ngawih ngawih che a ni tih lo hre hram rawh aw…. a duh duhin thik sela, a duh duh in haw rawh se…. keimah ka in huatna aia thuka min haw thei an awm chuan lo tawng chhuak mawlh teh se. Ka tana a thil tih ka lo zawt ange!!!!)